...

...

Πέμπτη 7 Απριλίου 2011

Ποια ηθική για τη φύση;

Από τον ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

Διαθέτουμε μιαν ηθική φιλοσοφία ικανή να στοχαστεί τη φύση που απειλείται από την τεχνική και επομένως τις μελλοντικές γενεές, οι οποίες θα υποχρεωθούν να ζήσουν στον ευάλωτο κόσμο που θα τους έχουμε κληρονομήσει; 
Ο Ουμπέρτο Γκαλιμπέρτι απαντάει αρνητικά σε αυτό το ερώτημα. Γιατί; «Επειδή», εξηγεί ο Ιταλός φιλόσοφος «η σχέση ανθρώπου-φύσης ρυθμίστηκε για μας τους δυτικούς από δύο κοσμοαντιλήψεις:
την ελληνική και την ιουδαϊκο-χριστιανική, οι οποίες, όσο και αν διέφεραν μεταξύ τους, συνέκλιναν στο να αποκλείουν την ένταξη της φύσης στη σφαίρα αρμοδιότητας της ηθικής, το πεδίο της οποίας περιοριζόταν στη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. Οι Έλληνες πράγματι κατανοούσαν τη φύση ως εκείνη την αμετάβλητη τάξη, εκείνο το ανυπέρβλητο όριο, που καμία ανθρώπινη δράση δεν μπορούσε να παραβιάσει. 
Όταν η ελληνική κουλτούρα διασταυρώνεται με την ιουδαϊκο-χριστιανική, το σενάριο αλλάζει, επειδή η βιβλική θρησκεία, κατανοώντας τη φύση ως δημιούργημα του Θεού, την αντιλαμβάνεται ως αποτέλεσμα μιας βούλησης: της βούλησης του Θεού που τη δημιούργησε και της βούλησης του ανθρώπου, στον οποίο η φύση δόθηκε για να τη διαφυλάξει με την κυριαρχία του. Από εκείνη τη στιγμή, το νόημα της φύσης δεν είναι πλέον "κοσμολογικό", αλλά είναι "ανθρωπολογικό". Η φύση δηλαδή θα καθυποταχθεί στις προθέσεις του ανθρώπινου σχεδιασμού, ο οποίος, όπως θέλει το πρόγραμμα της σύγχρονης επιστήμης που εξήγγειλε ο Μπέικον (scientia est potentia), γνωρίζει για να κυριαρχεί. Το πρόβλημα που τίθεται σήμερα είναι ο "βαθμός" αυτής της κυριαρχίας. 
Η σχέση ανάμεσα σε άνθρωπο και φύση δεν υπήρξε ποτέ ειδυλλιακή, όπως θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε η ρομαντική λογοτεχνία. Αντίθετα μάλιστα, ακριβώς για να αμυνθεί στις δυνάμεις της φύσης, ο άνθρωπος οικοδόμησε τις πόλεις, ο ρόλος των οποίων ήταν να δημιουργήσουν μια προστατευμένη ζώνη για την ανθρώπινη κοινότητα, ρυθμιζόμενη από νόμους που θα εγγυούνται την ειρηνική συμβίωση και μαζί με αυτήν την επιβίωση. 
Η ηθική γεννιέται επομένως στο εσωτερικό της πόλης με μιαν απολύτως ανθρωποκεντρική και περιορισμένη στην ανθρώπινη κοινότητα θεώρηση. Οχι μόνον αυτό, αλλά η ηθική που γεννιέται μέσα στην πόλη, για να διασώσει την κοινότητα που συγκεντρώνεται εκεί, είχε άλλα δύο χαρακτηριστικά που την καθιστούσαν κατάλληλη για εκείνους τους καιρούς, αλλά εντελώς ακατάλληλη για τους καιρούς μας. Το πρώτο χαρακτηριστικό ήταν η "εγγύτητα" αυτής της ηθικής, της οποίας οι κανόνες αναφέρονταν σε ανθρώπινες δράσεις περιορισμένης εμβέλειας, από τη στιγμή που αφορούσαν τις άμεσες σχέσεις του ανθρώπου με τον πλησίον του, με τον γείτονά του, που θεωρούνταν φίλος ή εχθρός, ανώτερος ή κατώτερος, ισχυρός ή αδύναμος κ.ο.κ. 
Το δεύτερο χαρακτηριστικό της ηθικής ήταν ο περιορισμός των ηθικών κανόνων στο καθαρό "παρόν", σε εκείνους που ζουν τώρα και που προβάλλουν αξιώσεις για την αμοιβαία συμπεριφορά, στον βαθμό που καθένας αντιλαμβάνεται ότι επηρεάζεται στη ζωή του από τις ενέργειες και τις παραλείψεις των άλλων. Αυτή η ηθική, η οποία από τις πρώτες ανθρώπινες κοινότητες μέχρι σήμερα παρέμεινε στις βασικές της αρχές αμετάβλητη, στην εποχή της τεχνικής αποκαλύπτει όλα τα όριά της: την "ανθρωπολογική προτεραιότητα", που αντιλαμβάνεται τη φύση σαν απλό μέσο στην υπηρεσία του ανθρώπου, ο οποίος θεωρείται ως σκοπός στον οποίο υποτάσσονται όλα τα πράγματα, και τον "χωρο-χρονικό περιορισμό", σύμφωνα με τον οποίο αυτό που συμβαίνει έξω από τα τείχη της πόλης ή το μέλλον που υπερβαίνει τη βιογραφία των κατοίκων της δεν γίνονται αντιληπτά ως κάτι που συνεπάγεται ηθική ευθύνη. 
Εξαιτίας αυτών των ορίων, σήμερα δεν διαθέτουμε μιαν ηθική που να βρίσκεται στο ύψος της εποχής της τεχνικής. Η αρχή της καντιανής ηθικής: "πρέπει να μεταχειριζόμαστε τον άνθρωπο πάντοτε ως σκοπό και ποτέ ως μέσο", εκτός του ότι ποτέ δεν υλοποιήθηκε, αφήνει σε κάθε περίπτωση να εννοήσουμε ότι, με εξαίρεση τον άνθρωπο, όλα τα όντα της φύσης μπορούμε να τα μεταχειριζόμαστε σαν "μέσα". Σήμερα όμως ο αέρας που μολύνεται από βλαβερά μέσα, το νερό που φθείρεται από μολυσματικά στοιχεία, η βλάστηση που απειλείται από την ερημοποίηση, η πανίδα πολλά είδη της οποίας χάνονται, είναι μόνον "μέσα" στην υπηρεσία του ανθρώπου ή πρέπει με τη σειρά τους να αναγορευτούν σε σκοπούς, για να διασωθούν και επομένως να εν αποτεθούν στη φροντίδα και στην ηθική ευθύνη του ανθρώπου; 
Εξαιτίας της αδιάκοπης ανάπτυξής της, που δεν γνωρίζει όρια και σύνορα, εξαιτίας του δεσμευτικού και πιεστικού χαρακτήρα των επιταγών της, εξαιτίας των επιπτώσεων και των συνεπειών της στον χώρο και στον χρόνο, που κινούνται πάντοτε στο όριο ανάμεσα στην πρόοδο και την καταστροφή, η τεχνική δεν μπορεί πλέον να ρυθμιστεί από την παραδοσιακή ηθική, επειδή η τελευταία, όντας μια "ηθική της εγγύτητας", διαθέτει κανόνες που δεν υπερβαίνουν τις περιορισμένες στον χώρο και στον χρόνο ανθρώπινες δράσεις και κυρίως δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη για το μέλλον. Προκειμένου όμως μια ηθική να μπορεί να αναλάβει την ευθύνη για το μέλλον, θα ήταν αναγκαίο οι επιπτώσεις της τεχνικής να είναι προβλέψιμες, επειδή αν δεν είναι (και στην πραγματικότητα δεν είναι· αρκεί να σκεφτούμε τις επιπτώσεις της υπερθέρμανσης του πλανήτη στη βιόσφαιρα), το σενάριο που διαγράφεται δεν είναι πλέον η εξουσία του ανθρώπου πάνω στη φύση, αλλά η εξουσία της τεχνικής πάνω στον άνθρωπο και τη φύση».

Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ στο ένθετο 7 στις 8/08/2010

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου