Καμιά αλληλεγγύη χωρίς υπευθυνότητα

Του Γιώργου Παγουλάτου*

Πώς αντιδρά ένα κοινωνικό σύστημα όταν πρέπει να διαχειριστεί ταυτόχρονες, ραγδαίες, ευρείες μεταβολές; Η Ελλάδα είναι σήμερα μέρος μιας μεταβατικής πραγματικότητας, αλλαγής κοινωνικοοικονομικού μοντέλου. Και αλλάζει σ’ ένα διεθνές περιβάλλον αβεβαιότητας για το περιεχόμενο του νέου «ευρωπαϊκού συμβολαίου».

Οι μεγάλες προσαρμογές χρειάζονται στήριξη. Ανεπτυγμένες οικονομίες συνδύασαν το ελεύθερο εμπόριο με ένα κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας. Ο Dani Rodrik είχε παρατηρήσει ότι, όσο πιο ανοιχτές οι οικονομίες, τόσο μεγαλύτερες οι κοινωνικές δαπάνες: για να αποζημιώνουν τους χαμένους του ανταγωνισμού. Αυτό ήταν το κοινωνικό συμβόλαιο του προηγμένου ευρωπαϊκού Βορρά. Ενα αντίστοιχο, διακρατικό, ευρωπαϊκό συμβόλαιο έκανε πράξη την ενιαία αγορά: οι υστερούσες χώρες της περιφέρειας άνοιξαν τα σύνορά τους σε ευρωπαϊκά αγαθά, υπηρεσίες και κεφάλαια, λαμβάνοντας ως αντιστάθμισμα γενναιόδωρες κοινοτικές εισροές για να φτιάξουν υποδομές και να στηρίξουν τους αδυνάτους.

Το δικό μας εγχώριο κοινωνικό συμβόλαιο και οικονομικό μοντέλο ήταν διαφορετικό. Ούτε αγορές ελεύθερες ούτε κοινωνικό κράτος κανονικό. Κλειστά επαγγέλματα, εμπόδια εισόδου, εγγυημένα περιθώρια κέρδους. Κοινωνικό κράτος λειψό και δυσλειτουργικό: κυρίως συντάξεις, ασφυκτική και ανεφάρμοστη εργατική νομοθεσία, υπηρεσίες πενιχρές. Κατ’ όνομα δημόσιες παροχές (υγεία, εκπαίδευση) μαζί με τεράστιες ιδιωτικές δαπάνες. Πλεονάζουσα προσφορά εργασίας που αναζητούσε διέξοδο σ’ ένα κράτος πλαδαρό και εξαπλούμενο, αμοιβαία αναπαραγόμενο με ένα παρασιτικό κομματικό σύστημα. Στο βάθος, ένα σιωπηρό κοινωνικό συμβόλαιο αμοιβαίας συνενοχής: οι πολλοί θα ανέχονταν την υψηλή διαφθορά των ολίγων, αρκεί οι λίγοι να κάνουν τα στραβά μάτια στη μικροδιαφθορά των πολλών. Προφανώς δεν μετείχαν όλοι στη λεηλασία των δημοσίων πόρων. Πάντοτε υπήρχαν κι εκείνοι που έπαιζαν με τους κανόνες, δούλευαν σκληρά, σέβονταν τους νόμους, πλήρωναν τους φόρους τους. Είχαν απλώς την ατυχία να ζουν στην Ελλάδα.

Πώς επιβίωνε το οικονομικό μοντέλο; Οι υστερήσεις ανταγωνιστικότητας και το εξωτερικό έλλειμμα καλύπτονταν από ευρωπαϊκές εισροές. Ο δημόσιος τομέας παρασιτούσε εις βάρος του ιδιωτικού, επιβαρύνοντάς τον με γραφειοκρατία, κόστος, πολυνομία και διαφθορά. Ο ιδιωτικός τομέας με τη σειρά του ήταν εφάμιλλος του δημοσίου: απαντούσε με φοροδιαφυγή και εισφοροδιαφυγή, υπερτιμολογήσεις και απάτες, ενίοτε με ολιγοπωλιακές πρακτικές που κρατούσαν τις τιμές ψηλά. Κοινοτικά κεφάλαια κι έπειτα ένας χείμαρρος φθηνού δανεισμού συγκάλυπταν τις αδυναμίες. Κάπως έτσι πορευτήκαμε αμέριμνα, αποδίδοντας την επιτυχία μας στο αθάνατο δαιμόνιο του Έλληνα, «ρολάροντας» τα χρέη μας και περνώντας τον λογαριασμό στον επόμενο. Το πάρτι τελείωσε κι ο επόμενος είμαστε εμείς.

Η κρίση σάρωσε αυτό το μοντέλο του παρελθόντος. Ακόμα κι αν δεν υπήρχε το Μνημόνιο θα έπρεπε να το εφεύρουμε, ακόμα και χωρίς ευρωπαϊκό Σύμφωνο Ανταγωνιστικότητας θα έπρεπε να το φτιάξουμε. Επανασχεδιάζοντας το κράτος σε υγιείς δημοσιονομικές βάσεις, αυξάνοντας την εθνική αποταμίευση. Μετατρέποντας μια οικονομία υπερεξαρτημένη από κοινοτικές εισροές, δανεισμό, κατασκευές, κατανάλωση, διόγκωση του μη εμπορεύσιμου τομέα και εισαγόμενα, σε μια νέα οικονομία εξωστρέφειας, καινοτομίας και παραγωγικότητας, ανοιχτών αλλά καλά ρυθμιζόμενων αγορών, ευελιξίας με δίχτυ κοινωνικής προστασίας... Θα φτάσουμε; Καθόλου βέβαιο. Αλλά η κατεύθυνση είναι εκεί.

Η άλλη προσαρμογή αφορά τη μετάβαση σ’ ένα νέο υπερεθνικό πλαίσιο. Το ευρώ, η κρίση χρέους, η αλληλεξάρτηση πιστωτών - οφειλετών έχουν μετακυλήσει εθνικές εξουσίες στις Βρυξέλλες και τη Φρανκφούρτη. Το ευτύχημα: έστω ανορθόδοξα κι από την έξοδο κινδύνου, η ΟΝΕ μπαίνει σε στενότερη οικονομική ολοκλήρωση. Το δυστύχημα: πρόκειται για ενοποίηση ελλιπή, χωρίς σταθεροποιητικές μεταβιβάσεις, χωρίς έστω το υποκατάστατο ενός ευρωομολόγου. Ο κίνδυνος: ένα σκοτεινό τούνελ αποανάπτυξης για την Ελλάδα, που θα τραυμάτιζε τον ευρωπαϊκό μας προσανατολισμό και θα κλόνιζε τη συνοχή της Ευρωζώνης.

Θα θελήσει η Ευρώπη να διευκολύνει την αναγκαία προσαρμογή της περιφέρειας - Ελλάδας αλλά όχι μόνον; Σήμερα ο υποστηρικτικός μηχανισμός λέγεται οργανωμένη, ομαλή, συναινετική αναδιάρθρωση των όρων αποπληρωμής δημόσιου χρέους της περιφέρειας (με επιμήκυνση, μείωση επιτοκίου, επαναγορά, ευρωομόλογο), μια σύγχρονη ευρω-σεισάχθεια, που θα κρατήσει την περιφέρεια ζωντανή, αποτρέποντας μια καταστροφική αναδιάρθρωση/χρεοκοπία ή βύθιση στην παγίδα του χρέους.

Ένα τέτοιο ευρωπαϊκό συμβόλαιο αυτή τη φορά προσκρούει στην άρνηση των βορειοευρωπαϊκών λαών (Γερμανία, Φινλανδία, Ολλανδία) να πληρώσουν. Ποιος μπορεί να τους ψέξει; Διαβάζουν για σκληρές προσαρμογές στην Ελλάδα και μαθαίνουν σε τι συνίστανται: πλαφόν 4.000 ευρώ στον ΟΣΕ, κατάργηση συνταξιοδότησης άγαμων θυγατέρων, 40 ώρες εργασίας από 37, ψαλίδισμα διαφόρων απίθανων επιδομάτων. Και δεν πείθονται ότι τέτοιες θυσίες αξίζει να στηριχθούν με τις θυσίες τους. Βλέπει ο Φινλανδός την ανεργία μας στο 14% αλλά δεν συγκινείται, γιατί η χώρα του τη δεκαετία ’90 είχε ανεργία 16%, πριν φτιάξει μια οικονομία πρότυπο ανταγωνιστικότητας και ευρωστίας. Ακούει ο Γερμανός μείωση μισθών, αλλά ξέρει ότι ο δικός του μισθός είχε παγώσει 7 χρόνια για να πέσει η ανεργία και να επιστρέψει η ανάπτυξη. Πριν διεκδικήσουμε περισσότερη ευρωπαϊκή αλληλεγγύη πρέπει να αλλάξουμε και να πείσουμε ότι η επιλογή της υπευθυνότητας δεν είναι πρόσκαιρη και προσχηματική. Θα ματώσουμε για να πείσουμε.

Στη δεκαετία του ’80 είπαμε στους Ευρωπαίους εταίρους: καμία κοινή αγορά χωρίς κοινοτική αλληλεγγύη. Τώρα μας το επιστρέφουν: καμία κοινοτική αλληλεγγύη χωρίς εθνική υπευθυνότητα. Ακούγεται σαν τιμωρία, αλλά μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία.

* Ο κ. Γ. Παγουλάτος διδάσκει στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο 

Αθηνών και στο Κολέγιο της Ευρώπης.

Δημοσιεύθηκε στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 06/03/2011