Η εξάντληση των φυσικών πόρων - Το χρήμα δεν... τρώγεται

Του ΚΑΡΛΟ ΠΕΤΡΙΝΙ*

«Η Γη διαθέτει επαρκείς πόρους για να ικανοποιήσει τις ανάγκες όλων, αλλά όχι επαρκείς για την απληστία ορισμένων». Αυτή η δήλωση του Μαχάτμα Γκάντι φωτίζει την ουσία του προβλήματος των διαθέσιμων πόρων και ταυτόχρονα είναι σήμερα όσο ποτέ άλλοτε προφητική.

1. Η μητέρα Γη δίνει πλουσιοπάροχα αγαθά για την κοινή μας ζωή. Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα αγαθά πρέπει να χρησιμοποιούνται με σύνεση και φειδώ, όχι μόνον επειδή είναι μια κοινή κληρονομιά αλλά και επειδή η δυνατότητα ανανέωσης της φύσης χρειάζεται πολύ χρόνο.

Αλλά η λογική και η υπευθυνότητα απέναντι στις φυσικές διαδικασίες έχουν παραχωρήσει τη θέση τους σε μιαν απεριόριστη εκμετάλλευση στο όνομα της ανάπτυξης και της οικονομίας της αγοράς. Η διδαχή του Φράνσις Μπέικον επηρέασε επί αιώνες και μέχρι σήμερα τη συμπεριφορά μας: «Η φύση είναι μια πόρνη. Εμείς οφείλουμε να τη δαμάσουμε, να μάθουμε τα μυστικά της και να την υποτάξουμε στις επιθυμίες μας». Το ότι θεωρήσαμε τη φύση ως έναν σωρό από πρώτες ύλες που πρέπει να τις μετατρέψουμε σε «πλούτο» μάς οδήγησε σε μια δραματική εξάντληση των φυσικών πόρων.

2. Με αυτές τις προϋποθέσεις, οι πιο μεγάλες ανησυχίες και οι πιο μεγάλοι φόβοι αναφέρονται στην απώλεια εκείνων των πόρων που εγγυώνται το τωρινό παραγωγικό και ενεργειακό σύστημα. Η βαθμιαία εξάντληση των κοιτασμάτων πετρελαίου, άνθρακα και φυσικού αερίου προδιαγράφει έναν νέο Μεσαίωνα. 

Η συζήτηση στρέφεται, εύλογα, στις ανανεώσιμες μορφές ενέργειας, στη συγκράτηση της κατανάλωσης, στην πραγματοποίηση ερευνών ή στην επαναπρόταση παλαιών επιλογών, όπως της πυρηνικής ενέργειας. Ενώ στις πλούσιες χώρες η προσοχή εστιάζεται στην κρίση των ορυκτών πόρων, στις χώρες του Νότου του κόσμου, αντίθετα, προκαλεί φόβο κυρίως η κρίση των πόρων ζωής, των κοινών αγαθών που αποτελούν τη βάση της βιολογικής μας ζωής. Η αντιπαράθεση σχετικά με τη χρήση των γεωργικών προϊόντων για την παραγωγή καυσίμων ή τροφίμων είναι ενδεικτική.

Οι μισές από τις θέσεις εργασίας στον κόσμο συνδέονται με την αλιεία, τη γεωργία, την οικονομία συλλογής και παραγωγής τροφίμων. Οι πόροι ζωής είναι θεμελιακοί για τις λεγόμενες οικονομίες διαβίωσης. 

Το νερό, ο αέρας, η γονιμότητα των εδαφών, για να μη μιλήσουμε για την κατάσταση των δασών, των ωκεανών, των ποταμών και της βιοποικιλότητας του ζωικού και φυτικού κόσμου, απειλούνται όλο και περισσότερο από το γεγονός ότι η φύση έγινε αντικείμενο κυριαρχίας. Ο τελικός απολογισμός αρχίζει να καταγράφει τις τεράστιες βλάβες που προκαλούνται στους φυσικούς πόρους και στο οικοσύστημα.

3. Φαίνεται πως σήμερα έχουμε φτάσει το ακραίο όριο. Η κατάσταση επιβάλλει κάτι παραπάνω από μιαν απλή αλλαγή πορείας. Επιβάλλει μια ριζική μεταβολή νοοτροπίας, μια πιο πολύπλοκη σκέψη, περισσότερη ταπεινότητα και αίσθημα ευθύνης απέναντι στο περιβάλλον, τα οικοσυστήματα, τη μητέρα Γη. Παραβιάζοντας τα όρια αναγέννησης της φύσης, επιδεινώνουμε την έλλειψη των πόρων. Οι ποταμοί στερεύουν, τα εδάφη χάνουν τη γονιμότητά τους, ο αέρας γίνεται αποπνικτικός, τα δάση χάνονται. Γιατί επιμένουμε να υπερβαίνουμε τα όρια που μας θέτει η Γη; Η διαχείριση του ορίου γίνεται η πρώτη άσκηση αειφορίας, όχι μόνον περιβαλλοντικής.

4. Για να το κάνουμε όμως αυτό, χρειάζεται να απαρνηθούμε την οικονομική ανάπτυξη ως μοναδικό κριτήριο ανθρώπινης προόδου. Σε αυτό το πλαίσιο, η ανενδοίαστη χρήση των γενετικών πόρων ανοίγει νέα σύνορα, δημιουργεί νέους κινδύνους και θέτει ένα πρόβλημα δικαιοσύνης.

Το 20% του παγκόσμιου πληθυσμού χρησιμοποιεί το 75% των παγκόσμιων πόρων. Οταν λοιπόν έχουμε επίγνωση των βιοφυσικών ορίων, δεν μπορούμε να θεωρούμε δίκαιη την τωρινή κατανομή των πόρων και την αυξανόμενη ιδιωτικοποίηση των κοινών αγαθών. Η πάλη ενάντια στην ιδιωτικοποίηση των κοινών αγαθών, ο αγώνας για την προστασία τους και την αξιοποίησή τους είναι μια επιλογή δημοκρατίας και πολιτισμού.

Πολλά από αυτά τα αγαθά και από αυτούς τους πόρους ανήκουν δικαιωματικά στις τοπικές και αυτόχθονες κοινότητες, είναι αναπόσπαστο στοιχείο των παραδοσιακών πολιτισμών. Οι παραδοσιακές γνώσεις υπήρξαν πάντοτε οι αληθινοί προστάτες της βιοποικιλότητας, της αναγέννησης και της εξοικονόμησης των πόρων. Πολλές φορές οι γνώσεις των αυτοχθόνων κοινοτήτων αποκάλυψαν φυσικές ιδιότητες, που αξιοποιήθηκαν έπειτα για την παραγωγή φαρμάκων και καλλυντικών, χωρίς να τους αναγνωριστεί η ευρεσιτεχνία ή να πληρώσει η βιομηχανία κάποιο ποσό για την εκμετάλλευσή τους. 

5. Μεγάλο μέρος της φτώχειας στον κόσμο οφείλεται σε αυτές τις μορφές του αθέμιτου σφετερισμού. Το να δίνονται εμπορικές πατέντες στους σπόρους και στη βιοποικιλότητα, το να ιδιωτικοποιείται το νερό και να παραδίδεται η γεωργία στο μονοπώλιο των πολυεθνικών σημαίνει ότι δίνεται η χαριστική βολή στις οικονομίες διαβίωσης και στη γυναικεία εργασία στις πελώριες υπαίθρους του κόσμου. 

Πολλές ομάδες προσώπων στον Τρίτο Κόσμο, ιδιαίτερα οι αγρότισσες και οι αυτόχθονες λαοί, κατέχουν γνώσεις και παραγωγικές πρακτικές απολύτως βιώσιμες, ικανές να ανανεώνουν τη γονιμότητα της γης, να συντηρούν το νερό, να επιλέγουν τους σπόρους. 

Η ευημερία αυτών των κοινοτήτων είναι ευθέως ανάλογη προς την ικανότητα των μελών τους να μοιράζονται τους πόρους με δικαιοσύνη και φειδώ.

6. Η απεριόριστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων από την αγορά και τις τεχνοεπιστήμες μάς επιβάλλει να στοχαστούμε κριτικά για το δικό μας δυτικό πολιτισμικό σύμπαν. Η υπεροχή της οικονομίας σε σχέση με τη φύση και την κουλτούρα είναι μια αιτία της κρίσης των πόρων και της αειφορίας. Για να κατανοήσουμε ότι το χρήμα δεν είναι μετατρέψιμο σε ζωή, είναι ίσως σκόπιμο να θυμηθούμε τη σοφία των αμερικανών ιθαγενών όταν δήλωναν: «Μόνο όταν θα έχεις κόψει το τελευταίο δέντρο, όταν θα έχεις ψαρέψει το τελευταίο ψάρι και θα έχεις μολύνει τον τελευταίο ποταμό, μόνον τότε θα κατανοήσεις ότι δεν μπορείς να τρως χρήματα».

*Ο Ιταλός Κάρλο Πετρίνι είναι ιδρυτής του διεθνούς κινήματος Slow Food.
Δημοσιεύθηκε στην Ιταλική εφημερίδα LA REPUBBLICA στις 16/11/2007
και στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 20/01/2008