...

...

Κυριακή 13 Απριλίου 2014

Καλώς ήλθατε στην εποχή της αντίστασης

Του Κώστα Δουζίνα*

Τα 3 είδη αντιστεκόμενου ανθρώπου αντιδρούν στους κυρίαρχους τρόπους της καπιταλιστικής συγκρότησης του υποκειμένου: τον αναλώσιμο ημι-άνθρωπο («Υπατία»), τον βιοπολιτικά αποκλεισμένο άνθρωπο (Δεκεμβριανά του Γρηγορόπουλου) και τον δημοκρατικά στερημένο πολίτη (αγανακτισμένο του Συντάγματος).

Η «νέα παγκόσμια τάξη» που εξαγγέλθηκε το 1989 ήταν η πιο βραχύβια στην ιστορία. Μετά την τραπεζική κατάρρευση του 2008, ξέσπασαν σε όλο τον κόσμο διαμαρτυρίες, αναταραχές και εξεγέρσεις. Ούτε οι κατεστημένοι ούτε και οι ριζοσπάστες θεωρητικοί είχαν προβλέψει το κύμα αυτό και προσπάθησαν να το εξηγήσουν ιστορικά προηγούμενα. Ένας πρώην διευθυντής των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών πιστεύει ότι «πρόκειται για επαναστατικό κύμα, όπως το 1848». Ο έγκυρος δημοσιογράφος Paul Mason συμφωνεί: «Υπάρχουν σημαντικές ομοιότητες – κυρίως με το 1848 και με το κύμα της δυσαρέσκειας που προηγήθηκε του 1914».1 Ο φιλόσοφος Alain Badiou διαπιστώνει μια «αναγέννηση της ιστορίας».2 Νέες μορφές αντίστασης και εξέγερσης εμφανίζονται συστηματικά. Δεν μπορούμε να προβλέψουμε πότε θα εμφανιστούν, αλλά η εμφάνισή τους είναι βέβαιη. Έπειτα από ένα διάλειμμα 40 ετών, έχουμε ξαναμπεί σε μια νέα εποχή αντίστασης.Συγκρίνοντας τις αντιστάσεις από την Αθήνα στην Κωνσταντινούπολη και από την Αίγυπτο στη Βοσνία παρατηρούμε τρεις μορφές που επαναλαμβάνονται συστηματικά σε ολόκληρο τον κόσμο. Και οι τρεις εμφανίστηκαν στην Ελλάδα που μας δίνει μια εξαιρετική ευκαιρία να αναλύσουμε τα αίτια, τις στρατηγικές και τις πιθανότητες επιτυχίας της αντίστασης.

1. Τον Δεκέμβριο του 2008, μετά τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου, μια αυθόρμητη εξέγερση χωρίς ηγέτες, στην οποία συμμετείχαν μαθητές, φοιτητές και εργαζόμενοι, ακινητοποίησε την Ελλάδα. Πορείες και συγκεντρώσεις στη Βουλή, σε υπουργεία και σε αστυνομικά τμήματα συνοδεύονταν από καθιστικές διαμαρτυρίες, αυθόρμητες εκδηλώσεις στους δρόμους, παρεμβάσεις σε θεατρικές παραστάσεις και συζητήσεις με το κοινό, την ύψωση πανό που καλούσε σε αντίσταση στην Ακρόπολη, την κατάληψη στούντιο της κρατικής τηλεόρασης κατά τη διάρκεια δελτίου ειδήσεων και τη συμβολική πυρπόληση του χριστουγεννιάτικου δέντρου στην πλατεία Συντάγματος. Τράπεζες και πολυτελή καταστήματα δέχονταν επιθέσεις, αναφέρθηκαν ορισμένες περιπτώσεις πλιάτσικου, ενώ κάηκαν αρκετά αυτοκίνητα και κτίρια, χωρίς όμως να υπάρξουν θύματα. Οι ομοιότητες με τις εξεγέρσεις στα προάστια του Παρισιού το 2005 και το 2007, στο Λονδίνο το 2011, στη Στοκχόλμη το 2013 και αλλού είναι έντονες.

2. Αθήνα, Φεβρουάριος 2011. Ενώ η «αραβική άνοιξη» βρισκόταν στο αποκορύφωμα της εξέλιξής της, 300 μετανάστες χωρίς χαρτιά από το Μαγκρέμπ κατέφυγαν στο μέγαρο «Υπατία», στο κέντρο της Αθήνας, και ξεκίνησαν απεργία πείνας. Είχαν ζήσει και εργαστεί στην Ελλάδα μέχρι και για 10 χρόνια, κάνοντας δουλειές τις οποίες δεν ήθελαν να κάνουν οι Έλληνες, αμειβόμενοι με λιγότερα από τον κατώτατο μισθό και χωρίς ασφάλιση. Με το ξέσπασμα της κρίσης, τους έδιωχναν με συνοπτικές διαδικασίες. Έπειτα από 40 ημέρες, με αρκετούς απεργούς στο νοσοκομείο με σοβαρές βλάβες σε ζωτικά όργανα, η κυβέρνηση δέχτηκε τα περισσότερα αιτήματά τους. Ανάλογες αντιστάσεις έχουμε δει σε όλη την Ευρώπη με μετανάστες ή ανέργους να αυτοκτονούν όπως ο Μποαζίζι στην Τυνησία που υπήρξε καταλύτης της «αραβικής άνοιξης» ή να ράβουν το στόμα τους ή να υιοθετούν άλλες μορφές αυτοθυσιασμού.

3. Μάιος 2011, Στάση Σύνταγμα.3 Οι «αγανακτισμένοι» άντρες και γυναίκες κάθε ιδεολογίας, ηλικίας και επαγγέλματος και πολλοί άνεργοι καταλαμβάνουν την πλατεία Συντάγματος και εξήντα άλλους δημόσιους χώρους. Πολιτικά κόμματα, ηγέτες και αντιπρόσωποι αποθαρρύνονται και δεν εμφανίστηκαν. Οι καταλήψεις ήταν ειρηνικές, αλλά ήρθαν αντιμέτωπες με βίαιες επιθέσεις της αστυνομίας. Όταν, τελικά, στα τέλη Ιουλίου, η αστυνομία απομάκρυνε τους καταληψίες, οι λαϊκές συνελεύσεις διασκορπίστηκαν σε γειτονιές και κωμοπόλεις. Ο πρωθυπουργός Γιώργος Παπανδρέου, ανίκανος να χειριστεί τις διαμαρτυρίες, παραιτήθηκε αρχικά τον Ιούνιο, άλλαξε γνώμη, έπειτα από πιέσεις από το κόμμα του, και τέλος παραιτήθηκε οριστικά στις αρχές Νοεμβρίου, λίγο μετά τις διαμαρτυρίες της 28ης Οκτωβρίου, κατά τις οποίες ο κόσμος κατέλαβε τον δρόμο από όπου θα περνούσε η παρέλαση, αναγκάζοντας τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας να φύγει εσπευσμένα. Οι καταλήψεις στην Ταχρίρ, τη Μαδρίτη, την Ταξίμ και το Ρίο είχαν τα ίδια χαρακτηριστικά.
Έχουμε λοιπόν στην Ελλάδα ένα πανόραμα μορφών, υποκειμενικοτήτων και στρατηγικών αντίστασης. Κάθε μορφή αντίστασης αντιδρά στα χαρακτηριστικά της κρίσης. Τα τρία είδη αντιστεκόμενου ανθρώπου, από την άλλη πλευρά, αντιδρούν στους κυρίαρχους τρόπους της καπιταλιστικής συγκρότησης του υποκείμενου: τον αναλώσιμο ημι-άνθρωπο (Υπατία), τον βιοπολιτικά αποκλεισμένο άνθρωπο (Δεκέμβριος), τέλος τον δημοκρατικά στερημένο πολίτη (Σύνταγμα). 
Ας τους εξετάσουμε διαδοχικά:

1. Η βιοπολιτική αποτελεί άσκηση εξουσίας επί της ζωής, πειθάρχηση του κοινωνικού σώματος μέσω του ελέγχου των διαδικασιών της ζωής. Στον βιοπολιτικό κόσμο, ζωή υπάρχει μόνο όταν είναι καταχωρισμένη σε κιτάπια και πιστοποιημένη από επίσημα έγγραφα. Ο ελάχιστος βαθμός της ανθρώπινης ιδιότητας κατασκευάζεται μέσα από αυτό που δεν είχαν οι μετανάστες: ταυτότητες, έγγραφα, άδειες. Για να ανακτήσουν τη ζωή τους από αυτό το διοικητικό κενό έπρεπε να φτάσουν στο κατώφλι του θανάτου. Οι sans-papiers έγιναν μάρτυρες, παρατηρητές και συγχρόνως εξιλαστήρια θύματα. Επιβεβαίωσαν κάτι που έχουν υποστηρίξει ο Ρουσό, ο Φρόιντ και ο Σαρτρ: ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να πεθάνει από ελευθερία. Η ελευθερία είναι ενάντια στη φύση, να είναι κανείς ελεύθερος σημαίνει να αψηφά τη φύση, είτε τη βιολογική φύση είτε τη δεύτερη φύση της κοινωνικής σύμβασης. Τον δύσκολο χειμώνα του 2011, οι απεργοί πείνας έγιναν οι μοναδικοί ελεύθεροι άνθρωποι στην Αθήνα. Θυσία ή έξοδος, είναι η πρώτη μορφή αντίστασης.

2. Η εξέγερση της δήθεν απολίτικης νεολαίας τον Δεκέμβριο ήταν μια αντίδραση στον συνδυασμό απόλυτης επιθυμίας και αστυνομικής καταπίεσης. Κανένα κόμμα δεν σχεδίασε ή ηγήθηκε της εξέγερσης, δεν υπήρξαν συγκεκριμένα αιτήματα, δεν κυριάρχησε κάποια συγκεκριμένη ιδεολογία. Οι εξεγερμένοι ήταν άτομα που τα συμφέροντά τους δεν ακούγονται και δεν εκπροσωπούνται. Υπάρχουν κοινωνικά, αλλά όχι πολιτικά και πρέπει να επιτελέσουν την ύπαρξή τους μέσα από την απόλυτη άρνηση αυτού που υπάρχει. Δεν διεκδικούσαν κάτι συγκεκριμένο. Απλώς είπαν «φτάνει πια, ως εδώ και μη παρέκει».
Δεν είπαν «διεκδικούμε το τάδε ή το δείνα δικαίωμα», αλλά το «δικαίωμα να έχουμε δικαιώματα». Θα το λέγαμε «βαθμό μηδέν» της πολιτικής, το πρώτο αλλά ανεπαρκές βήμα για την ανάδυση της πολιτικής υποκειμενικότητας. Εγκλωβισμένοι ανάμεσα στις απαιτήσεις της ανικανοποίητης επιθυμίας και της βάναυσης καταπίεσης, επιτέλεσαν την απόλυτη ελευθερία που η ψυχανάλυση ονομάζει «εκδραμάτιση». Η δεύτερη κοινή μορφή αντίστασης είναι η εξέγερση και οι ταραχές.

3. Η «Στάση Σύνταγμα» και οι καταλήψεις σε όλο τον κόσμο απαντούν στην καθολική συνειδητοποίηση ότι η δημοκρατία δεν λειτουργεί. Οι επιθέσεις των οικονομικών και πολιτικών ελίτ στη δημοκρατία είναι συνεχείς, βίαιες και κλιμακούμενες. Ο έλεγχος των κομμάτων από το μεγάλο κεφάλαιο, η συνεχής και ατιμώρητη διαφθορά, ο εκβιαστικός και αποβλακωτικός ρόλος των ΜΜΕ, η υπολειτουργία των κομμάτων και οι υπερεξουσίες των ηγεσιών τους αποτελούν κοινούς τόπους των εγχειριδίων πολιτικής επιστήμης.
Η πολιτική αδιαφορία, η παθητικότητα των πολιτών είναι βασικό χαρακτηριστικό της λεγόμενης «μετα-πολιτικής» κατάστασης. Η πολιτική κλείνει όταν όλες οι μεγάλες αποφάσεις παίρνονται από τεχνοκράτες (ντόπιους ή τροϊκανούς) και η συμμετοχή των ενεργών πολιτών αποθαρρύνεται ή αποκλείεται.
Οι καταλήψεις είναι η απάντηση των πολιτών στο δημοκρατικό έλλειμμα του ύστερου καπιταλισμού. Η πρώτη απόφαση της κατάληψης στο Σύνταγμα ήταν: «Δεν φεύγουμε από τις πλατείες αν δεν φύγει η κυβέρνηση, η τρόικα, οι τράπεζες, τα μνημόνια και εκείνοι που μας εκμεταλλεύονται». Αυτό το πρώτο πληθυντικό, «εμείς», έρχεται σε αντίθεση με το «εκείνοι» και λειτούργησε σαν συντακτική εξουσία. Η δήλωση ορίζει το «εμείς», ποιοι είμαστε και τι θέλουμε, οντολογικά και πολιτικά, δρώντας ταυτόχρονα στον εξωτερικό κόσμο και στα μέλη του, αλλάζοντας καθένα και το σύνολο. Μιλούσε εκ μέρους όλου του πληθυσμού, που είχε απορρίψει τη λιτότητα αλλά είχε προδοθεί από τους πολιτικούς. Μιμούνταν και συγχρόνως ανέτρεπε την αρχή της αντιπροσώπευσης και της κρατικής οργάνωσης.
Η άμεση δημοκρατία χαρακτήριζε όλες τις πλευρές της κατάληψης. Ένα περίπλοκο δίκτυο ομάδων εργασίας δημιουργούσε έναν μικρόκοσμο από τις υπηρεσίες που υπάρχουν σε ένα δημοκρατικό κράτος, λειτουργώντας αυστηρά σύμφωνα με το αξίωμα της ισότητας. Οι καταληψίες του Συντάγματος δεν ήταν ο βασανισμένος και θυματοποιημένος πληθυσμός που παρουσίαζαν τα ΜΜΕ. Ήταν ένας αντιστεκόμενος και ενεργός λαός, που εφάρμοζε στην πράξη την άμεση δημοκρατία και προεικόνιζε τις απαραίτητες θεσμικές αλλαγές για τη δημοκρατία που έρχεται.
Μια νέα οργάνωση του χρόνου και του χώρου χαρακτηρίζει τις σύγχρονες αντιστάσεις. Η εξέγερση του Δεκέμβρη αντέδρασε στη χρονική γραμμικότητα και προβλεψιμότητα. Χρησιμοποίησε τακτικές κίνησης, οπισθοχώρησης και ανασύνταξης, αιφνιδιαστικές εμφανίσεις και flash-mobs και εκμεταλλεύτηκε τις ευκαιρίες που προσφέρει ο κυκλικός χρόνος της περιόδου των Χριστουγέννων. Το Σύνταγμα αντέδρασε στην ακαμψία και την οργάνωση του θεσμικού χώρου. Ο χώρος, ο χρόνος και η ένταση είχαν κεντρικό ρόλο. Η τοποθέτηση σε μια πλατεία απέναντι από το Κοινοβούλιο δημιούργησε μια νέα και ρευστή χωροταξική διάταξη της πολιτικής εξουσίας. Ο γραμμικός χρόνος της εργασίας έγινε ο τελεολογικός χρόνος της πολιτικής και αισθητικής πράξης. Τέλος, η ένταση της σωματικής και της συναισθηματικής εγγύτητας δημιούργησε μια κοινή πολιτική επιθυμία, παίρνοντας τα χαρακτηριστικά μιας αναδυόμενης συντακτικής εξουσίας.
Η οικονομία των υπηρεσιών του ύστερου καπιταλισμού προάγει τη δικτύωση, αλλά όχι την πολιτική συνεργασία, την επικοινωνία αλλά όχι τις ιδεολογικές ταυτότητες, τη συνεργασία που βασίζεται στον ατομισμό και το ατομικό συμφέρον.
Στο Σύνταγμα, οι επισφαλώς εργαζόμενοι, οι άνεργοι και η μεσαία τάξη εφάρμοσαν στην πράξη τις δεξιότητες της δικτύωσης, των κοινωνικών μέσων και της οριζόντιας συνεργασίας που μαθαίνουμε για τη δουλειά μας, αντιστρέφοντας την εξατομίκευση και την κάθετη ιεραρχία που την χαρακτηρίζουν. Τα τελευταία τριάντα χρόνια, οι νέοι ακούνε ότι, αν μελετάνε, θα τα καταφέρουν καλύτερα από τους γονείς τους.
Πάνω από το 60% των νέων της Ευρώπης έχουν προσόντα δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και τις ίδιες δεξιότητες με τους κυβερνήτες τους. Η ελληνική νεολαία είναι μία από τις καλύτερα καταρτισμένες στην Ευρώπη. Σήμερα 70% είναι άνεργοι. Χίλιοι άνεργοι δικηγόροι, μηχανικοί και γιατροί είναι πιο επαναστατικοί από χίλιους άνεργους εργάτες. Το πλήθος του Συντάγματος ήταν η δημόσια συνάθροιση ανθρώπων με μια κοινή πολιτική επιθυμία: τη ριζική πολιτική αλλαγή. Ο δήμος ξαναπήρε το αρχικό του νόημα, αυτό ενός πλήθους συγκεντρωμένου σε δημόσιο χώρο που αποφασίζει δημοκρατικά και ενεργεί συλλογικά.
Ποιοι είναι όμως οι λόγοι που οδήγησαν στην εποχή της αντίστασης και στις κοινές μορφές που αναλύσαμε παραπάνω; Αυτό είναι το θέμα στις επόμενες στήλες.

Μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης

1. Παρατίθεται στο Paul Mason, Why It’s Kicking Everywhere: The New Global Revolutions (Verso, 2012), 65.
2. Alain Badiou, The Rebirth of History: Times of Riots and Uprisings, Gregory Elliott trans. (London, Verso, 2012), 16-26.
3. Κώστας Δουζίνας, Αντίσταση και Φιλοσοφία στην Κρίση: Πολιτική, Ηθική και Στάση Σύνταγμα (Αλεξάνδρεια, 2011).

* Καθηγητής της Νομικής, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου 
Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου.
ΠΗΓΗ: Εφημερίδα των Συντακτών 01/04/2014

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου