...

...

Κυριακή 13 Απριλίου 2014

Η Ευρώπη των πολιτών

Του Χρίστου Αλεξόπουλου*


Είναι γεγονός, ότι η οικονομική κρίση στην Ευρωζώνη έχει δρομολογήσει έντονες διεργασίες τόσο σε πολιτικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο για την πορεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο μέλλον. Στην περιφέρεια, όπου η κρίση πλήττει με ιδιαίτερη δριμύτητα τις κοινωνίες, ο διάλογος δεν χαρακτηρίζεται από την απαραίτητη ψυχραιμία και τον αναγκαίο ευρωπαϊκά προσανατολισμένο πολιτικό ορθολογισμό, ώστε να προωθείται η προοπτική της ενοποίησης. Στο κέντρο, όπου βρίσκονται χώρες με ιδιαίτερο πολιτικό και οικονομικό βάρος όπως η Γερμανία, ο διάλογος είτε εγκλωβίζεται στη λογική ενός ευρωπαϊκού μορφώματος, το οποίο υπηρετεί εθνικά συμφέροντα, είτε εκφράζει απόψεις στο επίπεδο της διανόησης, οι οποίες δεν εγγίζουν το πολιτικό κατεστημένο. Και ενώ η δυναμική της εξέλιξης τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε πλανητικό επίπεδο απαιτεί επιτάχυνση του ρυθμού λήψης αποφάσεων σε σχέση με την μετάβαση της Ευρώπης στο επόμενο στάδιο της ιστορικής της διαδρομής, το πολιτικό σύστημα κινείται πολύ αργά, σε βαθμό μάλιστα που θα μπορούσε να υποσκάψει την βιωσιμότητα του εγχειρήματος.

Κοινός παρονομαστής στη λογική του πολιτικού συστήματος τόσο στο κέντρο όσο και στην περιφέρεια είναι η επιμονή στην τεχνητή συγκόλληση εθνικών οντοτήτων. Κυρίαρχο κριτήριο σε αυτή την πορεία είναι η οικονομική διασφάλιση εθνικών συμφερόντων και η εθνική ευθύνη ακόμη και για συστημικές ανεπάρκειες και ανισορροπίες, όπως είναι η οικονομική κρίση στην Ευρωζώνη. Είναι δε απορίας άξιο, να επιμένουν οι ευρωπαϊκές ηγεσίες στην έννοια του έθνους, ενώ σε πολιτισμικό και σε οικονομικό επίπεδο η παγκοσμιοποίηση και η ψηφιακή πραγματικότητα έχουν οδηγήσει στην αναίρεση των εθνικών ορίων και έχουν αμβλύνει τις πολιτισμικές διαφοροποιήσεις. Αυτό είναι εμφανές ιδιαιτέρως στη νέα γενιά. Σίγουρα «δεν γεννιόμαστε ως πολίτες του κόσμου. Οι ανθρώπινες κοινότητες έχουν όρια» (Alain Finkielkraut, γαλλοεβραίος φιλόσοφος). Όμως στην ιστορική περίοδο που ζούμε, γίνεται η μετάβαση των εθνικών οντοτήτων στην εποχή του κοσμοπολιτισμού. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες, οι οποίοι συμβάλλουν καταλυτικά προς αυτή την κατεύθυνση. Η παγκοσμιοποίηση κεφαλαίου και εργασίας, τα πλανητικής εμβέλειας προβλήματα όπως η κλιματική αλλαγή, η οποία καταδεικνύει με μεγάλη σαφήνεια την αλληλεξάρτηση των κοινωνιών ανεξαρτήτως της γεωγραφικής τους θέσης, το φαινόμενο της μετακίνησης πληθυσμών καθώς και η κοινωνία του θεάματος και η ψηφιακή πραγματικότητα αποτελούν τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Στην Ευρώπη δε υπάρχει και ένας άλλος παράγων, ο οποίος λειτουργεί πολλαπλασιαστικά σε σχέση με τις επιπτώσεις των υπολοίπων. Αυτός ο παράγων δεν είναι άλλος από την γήρανση των κοινωνιών, η οποία επιβάλλει την γρήγορη προώθηση της ουσιαστικής προσέγγισης των ευρωπαϊκών κοινωνιών και την οικοδόμηση του πολιτισμού της ενσυναίσθησης. Ειδάλλως η μεγάλη κινητικότητα κεφαλαίων και εργασίας αλλά και η μαζική μετακίνηση πληθυσμών θα αποδυναμώσουν την προοπτική των επιμέρους ευρωπαϊκών κοινωνιών να ακολουθήσουν δυναμική πορεία στο επίπεδο των κοινωνιών της γνώσης και της γεωστρατηγικής λειτουργίας. Στο μέτρο που το πολιτικό σύστημα δεν παίζει το ρυθμιστικό ρόλο, που του αναλογεί, το οικονομικό σύστημα ως διαχειριστής της οικονομικής λειτουργίας σε παγκόσμιο επίπεδο, θα μπορεί να οριοθετεί το επίπεδο ανάπτυξης και ποιότητας ζωής στις επιμέρους ευρωπαϊκές κοινωνίες. Οπότε σε «εθνικό» επίπεδο είναι εύκολο να ευδοκιμεί ο ευρωσκεπτικισμός και ο εθνικισμός. Δεν οφείλεται «στα όρια των ανθρώπινων κοινοτήτων» το πολύ μικρό ενδιαφέρον της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά στην λανθασμένη πολιτική, η οποία ακολουθείται για την ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος.
Πολλοί επισημαίνουν, ότι υπάρχουν ευρωπαϊκοί θεσμοί, αλλά δεν υπάρχει ευρωπαϊκή συνείδηση. Και τούτο διαπιστώνεται, ενώ τα «έθνη» ή ακόμη καλύτερα οι κοινωνίες βρίσκονται μπροστά σε έναν πολιτισμικό πλουραλισμό μετά την κυριαρχία της διαδικτυακής επικοινωνίας, τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (μετακινήσεις πληθυσμών), την Ευρωκρίση και τις παρενέργειές της (εσωτερική μετανάστευση στην Ευρώπη) και την ψηφιακή πραγματικότητα και ελευθερία, η οποία καταργεί γεωγραφικά και πολιτισμικά όρια. Είναι όμως φυσιολογικό, όταν από τα «εθνικά» προσανατολισμένα κοινωνικά συστήματα διαμορφώνονται συνθήκες εσωστρέφειας και ξενοφοβίας. Πολύ καλές υπηρεσίες προς αυτή την κατεύθυνση προσφέρουν τα μίντια, στο μέτρο που εμφορούνται από ανάλογο προσανατολισμό. Η κοινωνική βάση της Ευρώπης αντιμετωπίζεται ως καταναλωτής, ο οποίος κάθε τέσσερα χρόνια καλείται να εκφέρει γνώμη, χωρίς να γνωρίζει το διακύβευμα. Γι’αυτό και το αποτέλεσμα των ευρωεκλογών αξιοποιείται από το πολιτικό σύστημα για στοχεύσεις και σκοπιμότητες, οι οποίες εξαντλούν τα όρια τους σε «εθνικό» επίπεδο.
Η έννοια του Ευρωπαίου πολίτη δεν έχει αποκτήσει ακόμη ουσιαστικό περιεχόμενο. Ειδάλλως δεν θα ήταν όχι μόνο ηθικά ανεκτό, αλλά δεν θα μπορούσε και πολιτικά να είναι χειρίσημο ένα αρκετά σημαντικό τμήμα πολιτών της Ευρώπης να βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας ή κατάστασης κοινωνικού αποκλεισμού. Στην Ελλάδα, όπως αποτύπωσε «Έρευνα εισοδήματος και συνθηκών διαβίωσης των νοικοκυριών» της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, το ποσοστό αυτών των πολιτών ανήλθε το 2012 στο 34,6%, το οποίο αντιστοιχεί σε 3.795.100 άτομα. Ο μέσος όρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 28 είναι 25,1%.
Και ενώ η ανεργία των νέων σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχει φτάσει σε ανησυχητικό σημείο, αποφασίσθηκε να διατεθούν 6 δισεκ. ευρώ για την αντιμετώπιση της. Με αυτό το ποσό δεν πρόκειται να λυθεί το πρόβλημα της νεανικής ανεργίας. Είναι δε πρόκληση, την ίδια στιγμή να δίδονται 700 δισεκ. ευρώ για τη στήριξη των τραπεζών. Αυτή η προβληματική κατάσταση όμως δεν ενεργοποιεί τους πολίτες σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι αντιδράσεις περιορίζονται σε «εθνικό» επίπεδο. Αυτός εξάλλου είναι και ο στόχος, διότι με αυτό τον τρόπο δεν δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για γενικότερες ευρωπαϊκών διαστάσεων ανατροπές, οι οποίες θα διασφάλιζαν την κοινωνική δικαιοσύνη στο πλαίσιο της Ευρώπης.
Απεναντίας διαμορφώνεται αρνητικό κλίμα μεταξύ των πολιτών των ευρωπαϊκών κοινωνιών, διότι οι μεν βλέπουν τους δε ως πιθανούς καταλύτες αρνητικών επιπτώσεων σε σχέση με την δική τους ποιότητα ζωής. Ενώ δε υπάρχει αυτό το κλίμα, έχει αρχίσει η σταδιακή διάλυση του κοινωνικού κράτους, το οποίο αποτελεί το μεγαλύτερο επίτευγμα των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Και αυτό δεν παρατηρείται μόνο στην Ελλάδα της κρίσης, το ίδιο ισχύει και για χώρες όπως η Γερμανία, όπου η ιδιωτικοποίηση των θεσμών υγείας προωθείται συστηματικά.
Για να αποκτήσει η έννοια του Ευρωπαίου πολίτη ουσιαστικό περιεχόμενο πρέπει να γίνουν ριζικές αλλαγές στο μοντέλο, το οποίο προωθείται από τις οικονομικές και πολιτικές ελίτ σε σχέση με την οικοδόμηση και ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Αντί η γραφειοκρατία των Βρυξελλών να δαπανά τεράστια ποσά για προγράμματα, τα οποία δεν συμβάλλουν στην πρόσδοση ουσιαστικού περιεχομένου στην ανάγκη όσμωσης των ευρωπαϊκών κοινωνιών, καλό θα είναι να προωθήσει την δημιουργία ευρωπαϊκών δομών της κοινωνίας πολιτών. Μόνο με αυτό τον τρόπο θα αρχίσει να διαμορφώνεται ευρωπαϊκή συνείδηση και ευρωπαϊκό συλλογικό υποκείμενο, ικανό να προωθήσει την ολοκλήρωση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος με την ενεργό τους συμμετοχή. Μόνο έτσι η Ευρώπη θα ξεπεράσει την κρίση συνύπαρξης των κοινωνιών της και θα συνειδητοποιήσει την ταυτότητα της, η οποία δεν εντοπίζεται στα γονίδια, αλλά στην κουλτούρα, στη φύση, στην πνευματική της παραγωγή και στην προώθηση του πολιτισμού της ενσυναίσθησης. Σε αυτό το πλαίσιο θα μπορεί ο ένας να μπαίνει στη θέση του άλλου και να συναισθάνεται αυτό που αντιμετωπίζει, ώστε να είναι εφικτή και η ανάπτυξη συνθηκών αλληλεγγύης και συνοχής σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Στο μέτρο που οι πολίτες των ευρωπαϊκών κοινωνιών διαμορφώνουν ευρωπαϊκή συνείδηση, τότε είναι σε θέση να λειτουργήσουν και ως ευρωπαϊκό συλλογικό υποκείμενο, το οποίο μπορεί να κρίνει με ευρωπαϊκά κριτήρια το πολιτικό γίγνεσθαι και να συμμετέχει ουσιαστικά στις εκλογικές διαδικασίες, χωρίς τις όποιες εθνικιστικές αγκυλώσεις και την αντίστοιχη εσωστρέφεια. Πολίτες με αυτά τα χαρακτηριστικά συμβάλλουν και στην πραγμάτωση της Δημοκρατίας, η οποία σε ευρωπαϊκό επίπεδο αποτελεί ακόμη ζητούμενο. Αρκεί να παρατηρήσει κάποιος, ιδιαιτέρως στην Ελλάδα, την στάση πολιτικών κομμάτων και πολιτών, όταν γίνονται οι ευρωεκλογές. Τα μεν κόμματα εξάγουν συμπεράσματα, τα οποία αναφέρονται στις πολιτικές διεργασίες σε εθνικό επίπεδο, ενώ οι πολίτες εκφράζουν την στάση τους σε σχέση με το εσωτερικό γίγνεσθαι και στέλνουν τα ανάλογα «μηνύματα». Με αυτά τα δεδομένα το ευρωπαϊκό μέλλον δεν δημιουργεί θετικές προσδοκίες. Η δε Δημοκρατία έχει τυπικό χαρακτήρα και αποτελεί νομιμοποιητική διαδικασία για μια ευρωπαϊκή προοπτική, η οποία δεν προσεγγίζεται νοητικά ούτε στο ελάχιστο από τους Ευρωπαίους πολίτες. Αυτοί λειτουργούν απλά ως καταναλωτές, χωρίς να αντιλαμβάνονται το παραμικρό για το πολιτικό προϊόν, το οποίο άκριτα καταναλώνουν. Τέτοιοι πολίτες όμως δεν μπορούν να διαμορφώσουν την κοινωνική βάση ενός ευρωπαϊκού μορφώματος, το οποίο είναι σε θέση να αναπτύξει δυναμικές κοινωνικές δομές, οι οποίες θα του δώσουν την απαραίτητη ώθηση για να επιβιώσει με ένα ανεκτό επίπεδο ποιότητας ζωής και δυνατότητα συνδιαμόρφωσης της πραγματικότητας του μέλλοντος σε πλανητικό επίπεδο. Χωρίς δυναμικές δομές της κοινωνίας πολιτών η Ευρωπαϊκή Ένωση θα χαρακτηρίζεται από δυσκαμψία και αργούς ρυθμούς στη διαχείριση του χρόνου. Αυτό θα σήμαινε, ότι προοπτικά τόσο η Ευρωπαϊκή Ένωση ως όλον όσο και οι επί μέρους κοινωνίες θα έμπαιναν σε διαδικασίας παρακμής και κατάρρευσης,διότι δεν θα μπορούν να ακολουθήσουν την δυναμική της εξέλιξης των ανεπτυγμένων κοινωνιών της γνώσης.
Η μεγάλη ρευστότητα, η οποία χαρακτηρίζει την εποχή, που διανύουμε, σε συνδυασμό με την διαμόρφωση νέων ισορροπιών τόσο στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα όσο και στο παγκόσμιο σύστημα ασφαλείας (δυναμικά ανερχόμενες οικονομίες π.χ. Κίνα, Ινδία κλπ.) επιβάλλουν την δημιουργία της Ευρώπης των πολιτών, ώστε η όσμωση των κοινωνιών να πραγματοποιηθεί δυναμικά και στο σωστό χρόνο. Με πολίτες αυτής της ποιότητας διασφαλίζεται επίσης μια ευρωπαϊκή πορεία χωρίς ευρωσκεπτικιστικές ή εθνικιστικές αγκυλώσεις.

*Ο Χρίστος Αλεξόπουλος είναι ερευνητής Κοινωνιολόγος
ΠΗΓΗ: metarithmisi.gr 06/04/2014

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου