...

...

Κυριακή 6 Απριλίου 2014

Τουρκία: η εκδίκηση της λαϊκής Δεξιάς

Της Ιλεάνας Μορώνη

Παρά το κύμα διαδηλώσεων στην Τουρκία μόλις πριν εννιά μήνες και, κυρίως, παρά τις πρόσφατες αποκαλύψεις σκανδάλων, το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΚΔΑ) κατάφερε να λάβει ένα εντυπωσιακό ποσοστό ψήφων στις τοπικές εκλογές της περασμένης Κυριακής.

Η εκλογική επιτυχία του ΚΔΑ, αν και δεν εκπλήσσει όσους παρακολουθούν την Τουρκία, απαιτεί μια ερμηνεία. Απαιτεί, κυρίως, να δούμε την τουρκική Δεξιά στην ιστορική της συνέχεια.

Το κόμμα των «αδικημένων»
Η επιτυχία κι η ανθεκτικότητα του ΚΔΑ οφείλονται στο ότι κατάφερε να συνθέσει και να εκφράσει τα βασικά στοιχεία του δεξιού πολιτικού λόγου όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί σταδιακά εδώ και δεκαετίες, σε μια κοινωνία που σε μεγάλο ποσοστό αυτοτοποθετείται στα δεξιά του πολιτικού φάσματος και υιοθετεί συντηρητικές αξίες. Το ΚΔΑ είναι στην πραγματικότητα μια σύνθεση όλων των τάσεων της τουρκικής Δεξιάς: από την εμφάνισή της στη δεκαετία του 1950 (με το Δημοκρατικό Κόμμα που χρησιμοποίησε παραδοσιακά-θρησκευτικά μοτίβα για να αποκτήσει προσβάσεις στην κοινωνία) και τα μεγάλα δεξιά κόμματα των δεκαετιών του 1960 και του 1970 (τα οποία υπήρξαν θύματα στρατιωτικών πραξικοπημάτων αλλά ταυτόχρονα προτίμησαν πάντα να παραδώσουν τα κλειδιά της κυβέρνησης στον στρατό από το να δουν να πραγματώνεται ο κομμουνιστικός κίνδυνος), μέχρι την «τουρκο-ισλαμική σύνθεση» που ξεκίνησε η στρατιωτική χούντα του ’80 ως αντίδοτο στην Αριστερά και την οποία συνέχισε ο εισηγητής του νεοφιλελευθερισμού στην Τουρκία, Τουργκούτ Οζάλ. Ταυτόχρονα, οι άμεσες καταβολές του ΚΔΑ τοποθετούνται βέβαια στο πολιτικό Ισλάμ που άρχισε να οργανώνεται στη δεκαετία του ’60, στο κίνημα της «Εθνικής Άποψης» (Millî Görüş).
Το ΚΔΑ συνθέτει τον εθνικισμό και τον πατερναλισμό των δεξιών κομμάτων της Τουρκίας με υψηλότερες δόσεις ισλαμισμού. Ταυτόχρονα, ενώ η Δεξιά στην Τουρκία μόνο περιθωριοποιημένη δεν ήταν, το ΚΔΑ κι ο ηγέτης του, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, χάρη στην καταγωγή τους από την –εξοστρακισμένη όντως από την κεντρική πολιτική σκηνή ως ακραία ισλαμιστική– «Εθνική Άποψη», προσθέτουν στα γνωστά μοτίβα της τουρκικής λαϊκής Δεξιάς και το μοτίβο της καταπιεσμένης θρησκευτικής-συντηρητικής-λαϊκής ταυτότητας. Λέξεις-κλειδιά στον λόγο του ΚΔΑ και του Ερντογάν είναι: «αδικημένοι» και «καταπίεση». Το ΚΔΑ καταφέρνει έτσι, βασιζόμενο στον –απολύτως υπαρκτό– ελιτισμό του κεμαλισμού, να φτιάξει ένα σχήμα στο οποίο τα λαϊκά στρώματα είναι οι «αδικημένοι» τους οποίους είχαν περιθωριοποιήσει αυτοί που τους έβλεπαν ως «έναν όχλο νέγρων, ένα κατώτερο στρώμα, αμόρφωτο, άξεστο, που πρέπει να αρκείται σ’ αυτά που του δίνουν» (φράση του Ερντογάν). Αυτοί που ακόμα και σήμερα (μετά από σχεδόν δώδεκα χρόνια κυριαρχίας του ΚΔΑ!) καταγγέλλονται ως υπερασπιστές του statusquo (άλλη λέξη-κλειδί του ΚΔΑ): η γραφειοκρατία, η εξευρωπαϊσμένη αστική τάξη των μεγάλων αστικών κέντρων και η προοδευτική διανόηση (αδιαφοροποίητα, παρά τις διώξεις που έχει υποστεί η τελευταία από το κράτος).
Το ΚΔΑ δίνει έτσι σ’ ένα μεγάλο μέρος του κόσμου την αίσθηση ότι παίρνει την εκδίκησή του. Και κάνει τη Δεξιά πραγματικά λαϊκή, ή μάλλον λαϊκιστική, αφού οι αξίες που υιοθετεί ως «λαϊκές» είναι στην πραγματικότητα επανεπινοημένες από την τουρκική Δεξιά, σ’ όλη την πορεία της από το 1950 ως σήμερα, ενώ, μιλώντας στο όνομα του λαού, ταυτόχρονα απωθεί κάθε προσπάθεια αυτόνομης οργάνωσής του ως πολιτικού υποκειμένου. Αν ο λαός υπήρξε περιθωριοποιημένος, σίγουρα ο πατερναλισμός της Δεξιάς δεν συμβάλλει στη χειραφέτησή του. Η «Εθνική Άποψη», άλλωστε, δεν αμφισβήτησε ποτέ την εξουσία. Τελικά, το ΚΔΑ δίνει πραγματικό περιεχόμενο στον λαϊκισμό που ο κεμαλισμός είχε μόνο ως διακηρυκτική αρχή, και νέα πνοή στο βασικό στοιχείο που κληρονόμησε από τον κεμαλισμό, τη μία και αδιαίρετη «εθνική βούληση», ακόμα μια λέξη-κλειδί στον λόγο του ΚΔΑ και του Ερντογάν — ο οποίος στους λόγους του δεν παραλείπει, πιστός στην κεμαλική παράδοση, να αποκλείσει από την πολιτική κοινότητα, από το έθνος, τους «προδότες» που αντιπολιτεύονται την κυβέρνηση. 

Η ανάδειξη του πολίτη
Όλα αυτά, το ΚΔΑ τα κάνει σ’ ένα πολιτικό περιβάλλον στο οποίο δεν υπάρχει πια η επικυριαρχία του στρατού. Με το τέλος της κηδεμόνευσης της πολιτικής ζωής από τον στρατό δεν υπάρχει πια ένας υπεράνω κομμάτων, φαινομενικά ουδέτερος, άρα «εθνικός» πολιτικός παίκτης που να μπορεί με μεγαλύτερη πειστικότητα να ισχυριστεί ότι εκφράζει τη μοναδική εθνική αλήθεια. Το ΚΔΑ στηρίζει τον ισχυρισμό του ότι εκφράζει την «εθνική βούληση» στα υψηλά του εκλογικά ποσοστά και τον εκφράζει με τον λαϊκιστικό λόγο που περιγράψαμε. Βάσει αυτού του ισχυρισμού, θεωρεί ότι νομιμοποιείται να ασκεί μια αυταρχική εξουσία και να εξοστρακίζει από το έθνος ως «προδότες» τους αντιπάλους του.
Όλα δείχνουν ότι η κυριαρχία του ΚΔΑ στην τουρκική πολιτική ζωή θα κρατήσει αρκετά ακόμα. Το ΚΔΑ, τόσο απέναντι στις αντιδράσεις που προκαλεί ο αυταρχισμός του, όσο και μπροστά στον πόλεμο που διεξάγεται μεταξύ του ίδιου κι ενός άλλου κομματιού του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ –συμμάχου του μέχρι πρότινος–, του κινήματος του Φετχουλάχ Γκιουλέν, ποντάρει στην πόλωση. Στρατηγική που προς το παρόν αποδίδει: με τις αναφορές του στους «αδικημένους», το ΚΔΑ καταφέρνει να εκφράσει τις επανεπινοημένες λαϊκές αξίες όχι πια ως πολιτικές επιλογές αλλά ως πολιτισμικά στοιχεία που συνθέτουν μία ταυτότητα. Έτσι, η ταύτιση μεγάλου μέρους των ψηφοφόρων με το ΚΔΑ αποκτά θα λέγαμε υπαρξιακό χαρακτήρα: βλέπουν στο ΚΔΑ την έκφραση της ταυτότητάς τους, ενώ φοβούνται ότι σε περίπτωση ήττας του θα απολέσουν το δικαίωμα έκφρασης αυτής της ταυτότητας. Ταυτόχρονα, η πολιτική σύγκρουση μετατρέπεται, από το ΚΔΑ πάλι, σε σύγκρουση υπαρξιακή, σύγκρουση πολιτισμικών ταυτοτήτων.
Ωστόσο, η στρατηγική της πόλωσης έχει τα όριά της. Οι κινητοποιήσεις του περασμένου καλοκαιριού έδειξαν τι σημαίνει το τέλος της επικυριαρχίας του στρατού στην πολιτική ζωή: μεγάλο μέρος του κόσμου όχι μόνο δεν πείθεται από τον ισχυρισμό του ΚΔΑ ότι εκφράζει τη μία και αδιαίρετη «εθνική βούληση», αλλά έχει αρχίσει να αναπτύσσει μια νέα κουλτούρα πολίτη, διεκδικώντας την αυτόνομη και δυναμική παρουσία του στην πολιτική ζωή. Κατά τρόπο φαινομενικά παράδοξο, το ΚΔΑ, πολεμώντας τον στρατό για να ανοίξει το πολιτικό πεδίο για το ίδιο, επέτρεψε την ανάδειξη του πολίτη. Σ’ αυτό συνέβαλε και κάτι άλλο που έδειξαν οι κινητοποιήσεις του καλοκαιριού: η τουρκική κοινωνία, στην οποία υπάρχουν πραγματικές πολιτισμικές διαφορές, έχει ένα αίσθημα αυτοσυντήρησης που δυσκολεύει πολύ την επ’ αόριστον συνέχιση της στρατηγικής της πόλωσης: στους δρόμους και τις πλατείες της Τουρκίας, όπου κάθε λογής ομάδες, όλοι αυτοί που θέλουν να ξεφύγουν από τις διαιρέσεις του παρελθόντος και τον αυταρχισμό της εξουσίας, διαδήλωναν μαζί, εκφράστηκε ένας πραγματικός πλουραλισμός.
Προς το παρόν, βέβαια, δεν υπάρχει ένας πολιτικός φορέας που να μπορεί να εκφράσει αυτή τη νέα κουλτούρα πολίτη που αναδύεται — σ’ αυτό οφείλονται και τα απογοητευτικά ποσοστά της αξιωματικής αντιπολίτευσης, του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος. Ωστόσο, καθώς ο ισχυρισμός του ΚΔΑ ότι εκφράζει τη μία κι αδιαίρετη «εθνική βούληση» καταπίπτει κι ο αυταρχισμός του ενισχύεται, το μέλλον της Τουρκίας θα καθοριστεί τελικά απ’ αυτούς τους ανθρώπους που διεκδικούν να είναι πολίτες.
Τελικά, για να καταλάβουμε τι συμβαίνει στην Τουρκία, πρέπει να δούμε την τουρκική κοινωνία και πολιτική πέρα από απλουστευτικά σχήματα. Δεν υπάρχει, για παράδειγμα, μια «από πάντα» αυταρχική Τουρκία: στην τουρκική κοινωνία υπάρχουν διαφορετικές τάσεις — και μεγάλη ιστορία αγώνων για τη δημοκρατία· ιστορικά εξηγήσιμοι λόγοι οδηγούν στον αυταρχισμό μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες. Ούτε και αρκεί για την ερμηνεία των συγκρούσεων το απλουστευτικό σχήμα «ισλαμιστές εναντίον κεμαλιστών». Υπάρχουν αντιφάσεις και συνθέσεις, και μια Δεξιά που στηρίζεται σε ό,τι πιο συντηρητικό και μισαλλόδοξο διαμόρφωσαν στην κοινωνία χρόνια κεμαλισμού, αντικομμουνισμού και κυριαρχίας του βαθέος κράτους, και τελικά καταπίεσης όποιας αυτόνομης τάσης οργάνωσης της κοινωνίας. Ακριβώς όπως και στην Ελλάδα ο μαχητικός αντικομμουνισμός της μετεμφυλιακής περιόδου συνέβαλε στη διαμόρφωση μιας βαθιά αυταρχικής λαϊκής Δεξιάς — ακόμα κι όταν οι ηγέτες της είναι μεγαλοαστοί.


Πηγή: Ενθέματα 06/04/2014

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου