Συντηρητικός οραματισμός

Της Ιωάννας Λαλιώτου*

Το 1929 ο Καρλ Μάνχαϊμ υποστήριξε στο βιβλίο του Ιδεολογία και Ουτοπία ότι η συντηρητική πολιτική δεν μπορεί να παράγει ουτοπικό λόγο, αφού ο συντηρητικός άνθρωπος, ενταγμένος ομαλά και ευχάριστα στην ισχύουσα τάξη πραγμάτων, δεν επιθυμεί την αναμόρφωση της κοινωνίας στο μέλλον. Κατά τον Μάνχαϊμ, εξαίρεση σε αυτό αποτελεί η συντηρητική ουτοπία που επαγγέλλεται την επιστροφή σε έναν χαμένο παράδεισο από τον οποίο ο σύγχρονος άνθρωπος έχει εκδιωχθεί λόγω των λανθασμένων πολιτικών επιλογών κυρίως των προοδευτικών δυνάμεων της κοινωνίας.

Βρισκόμαστε σήμερα σε μια τέτοια περίοδο; Συμβάλλει η παγκόσμια κρίση στην ανάπτυξη ενός τέτοιου είδους συντηρητικού οραματικού λόγου; Το ερώτημα αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθώς η απάντησή του αποτελεί και μια αποτίμηση της πολιτικής προοπτικής των σημερινών μετασχηματισμών στο εσωτερικό των συντηρητικών πολιτικών και των διανοητικών κύκλων της Δεξιάς.

Οι συνθήκες της κρίσης έχουν αναδείξει ένα γενικότερο έλλειμμα αφηγημάτων για το μέλλον. Αυτό το έλλειμμα ενδεχομένως προϋπήρχε, αλλά καλυπτόταν από την πίεση των πολιτικών διεκδικήσεων άμεσης ικανοποίησης, από την «τυραννία του επείγοντος» κατά τον Jerome Βinde, που επικράτησε κατά την προηγούμενη περίοδο. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Ελλάδας, όπου πελατειακές προσλήψεις, χαριστικές «παροχές» και μισθολογικές αυξήσεις αποτέλεσαν μορφές βραχυπρόθεσμων ατομικών και συλλογικών διεκδικήσεων και «κατακτήσεων». Αυτού του τύπου η στοχοθεσία, πέρα από το γεγονός ότι καταστρατήγησε κάθε έννοια διαγενεακής αλληλεγγύης, απέτρεψε επίσης την ενασχόληση του πολιτικού κόσμου και της διανόησης με τον μεσομακροπρόθεσμο σχεδιασμό, την πρόβλεψη, την ανάπτυξη πολιτικού οραματισμού. Όμως η σημερινή κρίση και κυρίως η δημοσιονομική ασφυξία έχουν ήδη αποδυναμώσει τη δυνατότητα αυτής της μορφής πολιτεύεσθαι πιέζοντας έτσι όλο και περισσότερο τον πολιτικό κόσμο να αναζητήσει νέους τρόπους έκφρασης, εκπροσώπησης και πολιτικής επικοινωνίας. Πέρα από την αντιμετώπιση της άμεσης συγκυρίας, το ζητούμενο θα είναι πια και η συγκρότηση αφηγημάτων για το μέλλον που θα έχουν τη δυνατότητα να πείσουν, να εκφράσουν ανησυχίες, φόβους, προσδοκίες, ανασφάλειες, επιθυμίες και να συνεπάρουν το συλλογικό φαντασιακό ακόμη και χωρίς να εξασφαλίζουν άμεση ικανοποίηση αιτημάτων. 

Ένα αφήγημα για το μέλλον δεν συγκροτείται ως ένα συνονθύλευμα υποσχέσεων που αφορούν την ικανοποίηση άμεσων και πιεστικών αναγκών. Αντίθετα, προϋποθέτει τη σύλληψη μακροπρόθεσμων προγραμμάτων κοινωνικής ανασυγκρότησης, την ανάπτυξη μελετών και τεχνογνωσίας πρόβλεψης σε διάφορα κοινωνικά επίπεδα (οικονομία, κοινωνικές σχέσεις, πολιτισμός, γεωπολιτική, περιβάλλον, κτλ). Και φυσικά η συγκρότηση αφηγημάτων του μέλλοντος προϋποθέτει τη δυνατότητα να επικοινωνηθεί η μελλοντολογική στοχοθεσία στο παρόν, να συναντήσει δηλαδή ο οραματισμός τις ανάγκες και κυρίως τα συναισθήματα των ανθρώπων του σήμερα. Η διαχείριση των συλλογικών συναισθημάτων της κοινωνίας αναδεικνύεται σήμερα σε κεντρικό πεδίο πολιτικού σχεδιασμού και επικοινωνίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πρόσφατη πρωτοβουλία του βρετανού πρωθυπουργού Ντέιβιντ Κάμερον να χρησιμοποιήσει τους λεγόμενους «δείκτες ευτυχίας» που καταγράφουν την «εθνική διάθεση» ως εργαλείο χάραξης πολιτικής. Αντίστοιχες πρωτοβουλίες δημοσκοπικών καταγραφών των συναισθημάτων της κοινωνίας κατά την πρόσφατη εκλογική αναμέτρηση στην Ελλάδα αποτυπώνουν τη σταδιακή αναγνώριση της πολιτικής σημασίας του πεδίου αυτού και στη χώρα μας. 

Οι συνθήκες της κρίσης δημιουργούν ένα νέο πεδίο πολιτικών αναμετρήσεων που αφορούν σε μεγάλο βαθμό τη δυνατότητα των πολιτικών σχηματισμών να συγκροτήσουν πειστικά αφηγήματα για το μέλλον των δυτικών κοινωνιών. Η διεθνής εμπειρία υποδεικνύει ότι ο συντηρητικός οραματισμός έχει τη δυνατότητα και τις ιδεολογικές ετοιμότητες να λειτουργήσει ηγεμονικά σε αυτό το νέο πεδίο αναμέτρησης. Οι μορφές των πολιτικών φορέων (κόμματα, ομάδες, συσσωματώσεις) που διαμορφώνουν και εκφράζουν τον συντηρητικό οραματισμό είναι ποικίλες. Ο κομματικός κατακερματισμός ενδέχεται εδώ να λειτουργήσει και ως πλεονέκτημα. Μικρότεροι σχηματισμοί με αυξημένη όμως διεισδυτικότητα σε παλαιά και νέα μέσα επικοινωνίας έχουν τη δυνατότητα για μεγαλύτερη ευελιξία συνεργασιών και συμμαχιών ιδιαίτερα στο επίπεδο των ιδεολογικών διεργασιών. Το σίγουρο είναι ότι ο πόλεμος για την ηγεμόνευση των αφηγημάτων του μέλλοντος επιφέρει ριζικούς μετασχηματισμούς των τεχνικών, αλλά και του ίδιου του πεδίου της πολιτικής. 

*Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι επίκουρη καθηγήτρια 

Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας.

Δημοσιεύθηκε στο ΒΗΜΑ 21/11/2010