Καθαρές κουβέντες

Του Αριστείδη Μπαλτά

Αν θέλουμε το αίτημα του σοσιαλισμού να αντηχήσει ξανά στην Ευρώπη και να συνεγείρει τους λαούς της, είναι αποκλειστικά δική μας ευθύνη να πείσουμε ότι πήραμε το μάθημα, δηλαδή να αναμετρηθούμε συγκεκριμένα με τους όρους αυτής της αποτυχίας και σε όλα τα επίπεδα

Το κεφάλαιο

1. Η κρίση που περνάμε είναι κρίση του καπιταλισμού. Επειδή το κεφάλαιο είναι σχέση και όχι κομπόδεμα, αυτό δεν υπάρχει όσο δεν αξιοποιείται, δηλαδή όσο δεν αποκομίζει περισσότερο κέρδος. Η κρίση είναι κρίση υπερσυσσώρευσης: το τεράστιο κεφάλαιο που έχει συσσωρευτεί δυσκολεύεται να βρει διεξόδους παραπέρα κερδοφορίας. Με άλλα λόγια, το πρόβλημα δεν είναι η έλλειψη πλούτου. Αντίθετα, είναι το ότι έχει συσσωρευτεί κολοσσιαίος πλούτος υπό μορφή κεφαλαίου.

2. Η προηγούμενη ισορροπία στηριζόταν σε ένα παγιωμένο καθεστώς συσσώρευσης το οποίο, στις αναπτυγμένες τουλάχιστον χώρες, είχε ως άξονα τον δανεισμό: το κεφάλαιο κερδοφορούσε αντλώντας από τα εισοδήματα του μέλλοντος. Η άνευ όρων και άνευ ορίων ανάπτυξη αυτής της μορφής κερδοφορίας (εξεζητημένες μορφές τραπεζικών προϊόντων, τιτλοποίηση δανείων κλπ.) οδήγησε στην πτώχευση της Lehman Brothers και από κει, μέσα από την αλληλοδιαπλοκή των τραπεζικών ιδρυμάτων, στην κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος και του καπιταλισμού στο σύνολό του. Μην ξεχνάμε ότι το χρηματιστηριακό κεφάλαιο αποτελεί την αιχμή του δόρατος του καπιταλισμού.

3. Μετά μια μικρή περίοδο ταλάντευσης (όπου εξετάστηκε δειλά το ενδεχόμενο να τεθούν κάποιοι όροι στις πρακτικές του χρηματοπιστωτικού συστήματος) οι κυβερνήσεις αποφάσισαν να σώσουν τις τράπεζες ξοδεύοντας τεράστια ποσά (δηλαδή κοινωνικό πλούτο) και να τις αφήσουν ελεύθερες. Το κυρίαρχο δόγμα πρεσβεύει ότι, έτσι ή αλλιώς, η αγορά αυτορυθμίζεται.

4. Αλλά η κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος είχε ήδη υπονομεύσει καίρια το προηγούμενο καθεστώς συσσώρευσης: ο αχαλίνωτος δανεισμός δεν αποτελούσε πλέον διέξοδο. Καθώς δε η παγκοσμιοποίηση είχε εν πολλοίς εξαντλήσει τα περιθώρια του λεγόμενου τρίτου κόσμου ενώ δεν διαφαίνονται νέα πεδία ικανής κερδοφορίας, το κεφαλαίο βρέθηκε υποχρεωμένο να στραφεί στις αναπτυγμένες χώρες για να ανοίξει στο ιδιωτικό κέρδος ό,τι το κοινωνικό κράτος είχε κάπως εξαιρέσει της άμεσης δικαιοδοσίας του. Παιδεία, υγεία, περίθαλψη, ασφάλιση, υποδομές, δίκτυα, ενέργεια, νερό, απορρίμματα, τηλεπικοινωνίες, μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις και επαγγέλματα όφειλαν να ανοιχτούν στην κερδοφορία των μεγάλων δυνάμεων των αντίστοιχων κλάδων. Προϋπόθεση, βέβαια, η απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, δηλαδή η μεγαλύτερη δυνατή συμπίεση του κόστους της εργατικής δύναμης με την καθοριστική συνδρομή της ανεργίας. Τα «προγράμματα λιτότητας» στις χώρες της Ευρώπης αυτό εκφράζουν και εκεί αποσκοπούν.

5. Η κρίση του δημόσιου χρέους έχει δύο πλευρές. Από τη μια, αυτή συνιστά τον μοχλό εκβιασμού που οδηγεί, ακριβώς, στα «προγράμματα λιτότητας». Από την άλλη, συνιστά το πεδίο βραχυπρόθεσμης έως στιγμιαίας κερδοφορίας του χρηματιστηριακού κεφαλαίου καθ’ εαυτό. Καθώς δεν υπάρχουν διεθνείς μηχανισμοί ελέγχου, το χρηματιστηριακό κεφάλαιο, με τη συνεπικουρία των δικών του ‘θεσμών’ (οίκοι αξιολόγησης, αγορά «ασφαλίστρων κινδύνου» κλπ), δρα ως πλήρως ανεξέλεγκτος τοκογλύφος απέναντι στις κυβερνήσεις που επέλεξαν να εγγυώνται πάνω απ’ όλα τη δική του ευρωστία. Έτσι οι κυβερνήσεις της Ευρώπης καλούνται να εξασφαλίζουν συστηματικά τον τοκογλύφο που τις ‘αναγκάζει’ να επιβάλουν «προγράμματα λιτότητας». Μπορούμε να πούμε ότι οι κυβερνήσεις της Ευρώπης έχουν αναχθεί σε απευθείας λειτουργούς του χρηματιστηριακού κεφαλαίου χωρίς το φύλλο συκής που συνιστούσε η ύπαρξη του κοινωνικού κράτους. Ακόμη και τα βιογραφικά πολλών κυβερνώντων σε ολόκληρη την Ευρώπη πιστοποιούν του λόγου το ασφαλές.

6. Η πορεία που έχει δρομολογηθεί δεν έχει ορατό πέρας. Η ενεργός ουτοπία του κεφαλαίου είναι να περιέλθει ολόκληρη η Ευρώπη στην κατάσταση που περιγράφει ο Ένγκελς στο Η κατάσταση της εργατικής τάξης της Αγγλίας, γραμμένο το 1845.

Το πολιτικό σύστημα

7. Το προηγούμενο καθεστώς συσσώρευσης στήριζε κοινωνικές συμμαχίες. Ο αχαλίνωτος δανεισμός επέτρεπε σε σχετικά μεγάλες μερίδες μεσοστρωμάτων να μετέχουν σε μια μορφή επισφαλούς ευημερίας και να εδράζουν κοινωνικά την πολιτική του κεφαλαίου. Η επισφαλής εργασία μεταναστών και ντόπιων αναλάμβανε τα υπόλοιπα. Αλλά η νέα κατάσταση κλονίζει καίρια τέτοιες συμμαχίες δημιουργώντας την αντίστοιχη ιδεολογική παραζάλη. Για να διατηρηθεί η παραζάλη έχουν επιστρατευθεί συστηματικά τα ΜΜΕ και ιδιαίτερα τα «δελτία των 8» και οι «ενημερωτικές» εκπομπές στην τηλεόραση. Κύριος στόχος τους είναι να συνδράμουν τον κοινωνικό αυτοματισμό και να καλλιεργήσουν την «ιδέα» της κοινής ενοχής. Μην ξεχνάμε ότι τα σημαντικότερα ΜΜΕ μετέχουν --τουλάχιστον!-- του μεγάλου κεφαλαίου, κατ’ αρχάς στην κλίμακα της Ελλάδας.

8. Αλλά η παραζάλη κάποια στιγμή παρέρχεται. Αυτή είναι η στιγμή του αδυσώπητου αυταρχισμού. Οι κατασταλτικοί μηχανισμοί ήδη προετοιμάζονται για τέτοια ενδεχόμενα. Κι αυτό ανεξάρτητα από το ποιο κόμμα του δικομματισμού θα βρεθεί σε θέση εξουσίας.

9. Αν τα προγράμματα λιτότητας δεν έχουν ορατό πέρας, ούτε ο αυταρχισμός έχει εγγενή όρια. Είναι δυνατό να βρεθούμε σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, ενώπιον διάλυσης κομμάτων και τα συναφή. Τον Δεκέμβρη του 2008 λέχθηκαν τέτοια πράγματα ενώ οι πρόσφατες συστηματικές επιθέσεις στον ΣΥΡΙΖΑ προετοιμάζουν το έδαφος ακόμη και για τέτοιες εξελίξεις.

Ο στόχος

10. Αν η τρέχουσα κρίση είναι συστημική κρίση του καπιταλισμού και αν τα παραπάνω χαρακτηριστικά αφορούν τουλάχιστον την Ευρώπη, τότε η απάντηση της Αριστεράς δεν μπορεί να είναι παρά ο δημοκρατικός σοσιαλισμός στην κλίμακα της Ευρώπης.

11. Η κουβέντα ακούγεται βαριά γιατί εκείνο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «κίνημα του κοινωνισμού» (σοσιαλισμός, σοσιαλδημοκρατία, αναρχισμός, κομμουνισμός, σοσιαλιστική δημοκρατία των επιτροπών, ευρωκομμουνισμός, ανανέωση, «τρίτος δρόμος», τροτσκισμός, μαοϊσμός, κλπ) έχει αποτύχει σε όλες τις εκδοχές του παρότι κέρδισε μεγάλες μάχες. Το 1989 είναι σημαντικό γιατί φάνηκε να σηματοδοτεί το οριστικό τέλος κάθε ανάλογης προοπτικής. Τα σημερινά δεινά ξεκινούν από τότε.

12. Η ανάληψη της ευθύνης για αυτή την αποτυχία είναι αποκλειστικά υπόθεση της Αριστεράς. Αν θέλουμε το αίτημα του σοσιαλισμού να αντηχήσει ξανά στην Ευρώπη και να συνεγείρει τους λαούς της, είναι αποκλειστικά δική μας ευθύνη να πείσουμε ότι πήραμε το μάθημα, δηλαδή να αναμετρηθούμε συγκεκριμένα με τους όρους αυτής της αποτυχίας και σε όλα τα επίπεδα: οικονομία, κεντρικός σχεδιασμός, αγορά και χρήμα, πόλεις και ύπαιθρος, παραγωγικές δυνάμεις, περιβάλλον και άνιση ανάπτυξη, παραγωγικές σχέσεις και ιδιοκτησία, διεθνείς σχέσεις, κρατικές δομές, αυτοδιοίκηση και αυτοδιαχείριση, άμεση δημοκρατία, έμμεση δημοκρατία και πλουραλισμός, δομές και λειτουργίες κομμάτων και συνδικάτων, χειρωνακτική και πνευματική εργασία, κοινωνικό φύλο, σχολείο και πολιτισμός, θεωρία και φιλοσοφία.

13. Δεν ξεκινάμε από το μηδέν. Πρώτον γιατί ήδη υπάρχουν πολύτιμες θεωρητικές επεξεργασίες. Δεύτερον, γιατί έχουν αναπτυχθεί και αναπτύσσονται κινήματα υπέρ της κατοχύρωσης, της διεύρυνσης και της αναβάθμισης του δημόσιου χώρου, δηλαδή του πυλώνα της σοσιαλιστικής προοπτικής. Τρίτον, γιατί δυνάμεις της Αριστεράς με διαφορετικές ιστορικές καταβολές, εμπειρίες και ιδεολογικές ευαισθησίες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη, έχουν αναγνωρίσει, τουλάχιστον έμμεσα, ότι το πολιτικό σχέδιο καθεμιάς έχει αποτύχει και τείνουν να συγκεντρώσουν τις δυνάμεις τους. Ο ΣΥΡΙΖΑ, η ΑΝΤΑΡΣΥΑ, το ΚΕΑ και οι πρόσφατες εξελίξεις στην Πορτογαλική Αριστερά συνιστούν παραδείγματα. Οι συμμαχίες αυτές δεν είναι ακόμη εμπεδωμένες. Αλλά η αναγκαία κάποιες φορές αντιπαράθεση δεν πρέπει να κρύβει το κύριο: η πολιτικά και θεωρητικά επαρκής κριτική της αποτυχημένης πορείας προς τον σοσιαλισμό και η επεξεργασία των διδαγμάτων αυτής της πορείας είναι υπόθεση της Αριστεράς ολόκληρης.

14. Το κίνημα του σοσιαλισμού θα αναπτυχθεί άνισα στις διάφορες χώρες της Ευρώπης. Επιτυχίες (ή αποτυχίες) σε μια χώρα θα επιδράσουν στις υπόλοιπες θέτοντας κάθε φορά νέα ζητήματα. Είναι αδύνατον να προβλέψουμε ποια ζητήματα θα τεθούν και ανόητο το να το προσπαθήσουμε.

Εθνικός ηγέτης

15. Εθνικός ηγέτης είναι ο αστός ηγέτης που δεν αποσυνδέει τα συμφέροντα του κεφαλαίου από την κατάσταση της χώρας του. Η αναγωγή των κυβερνητών της Ευρώπης σε απευθείας λειτουργούς του χρηματιστηριακού κεφαλαίου καθιστά δραματικά ορατή την απουσία ηγετών τύπου Ρούσβελτ, Ντε Γκωλ ή Βίλλι Μπραντ.

16. Μια εθνικά ηγετική πολιτική δύναμη στην Ελλάδα θα αρνιόταν να υποβάλει τη χώρα στη διάλυση που επιτάσσουν σήμερα οι άμεσες ανάγκες κερδοφορίας του κεφαλαίου. Μια τέτοια πολιτική δύναμη θα στηριζόταν στην στενή διαπλοκή των οικονομιών της Ευρώπης (γιατί η κατάρρευση της ελληνικής οικονομίας θα προξενούσε κατάρρευση του ευρώ και θα καθιστούσε την τρέχουσα κρίση οιονεί ανεξέλεγκτη) και θα διαπραγματευόταν --υπό κατάλληλες συμμαχίες-- επιμήκυνση του συνολικού χρέους σε κλίμακα εκατονταετίας και με επιτόκιο κοντά στον πληθωρισμό. Μια τέτοια πολιτική δύναμη θα είχε προηγουμένως υποβάλει σε κρατικό έλεγχο τις ελληνικές τράπεζες ενώ θα νοικοκύρευε παράλληλα τα επείγοντα: φοροδιαφυγή και φορολογικό σύστημα, ταμεία και εισφοροδιαφυγή, εργασιακές σχέσεις, αμυντικές δαπάνες, εκκλησιαστική περιουσία, αναβάθμιση δημόσιου τομέα κλπ.

17. Με δεδομένο τον υπάρχοντα σήμερα συσχετισμό δυνάμεων, η Αριστερά θα μπορούσε, υπό όρους, να συμμαχήσει με μια τέτοια πολιτική δύναμη εφόσον υπήρχε.

Σήμερα

16. Η τρέχουσα κρίση του καπιταλισμού συνδέεται σήμερα με την έκρηξη της δημοκρατίας στις αραβικές χώρες και με την περιβαλλοντολογική καταστροφή στην Ιαπωνία. Η κρίση έχει προσλάβει οικουμενικές διαστάσεις και άρα ο αγώνας για τον σοσιαλισμό γίνεται απολύτως επείγων.

17. Ο αγώνας για τον σοσιαλισμό αρχίζει σήμερα. Είναι στο χέρι μας να αναλάβουμε συγκεκριμένα όλες τις αναγκαίες πρωτοβουλίες στηριγμένοι σε δύο αρχές ήδη διατυπωμένες στο ιδρυτικό κείμενο της Αριστεράς, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848): Πρώτον, το προλεταριάτο, όπου κι αν παραπέμπει η λέξη στις σημερινές συνθήκες, δεν μπορεί να απελευθερωθεί αν δεν απελευθερώσει την κοινωνία ολόκληρη. Δεύτερον, οι κομμουνιστές δεν συγκροτούν υποχρεωτικά ενιαίο κόμμα αλλά αποτελούν εκείνους που θέτουν πάντοτε τα συμφέροντα του όλου πάνω από τα συμφέροντα του μέρους.

Δημοσιεύθηκε στην ΑΥΓΗ στα ΕΝΘΕΜΑΤΑ και στο www.rednotebook.gr 18/04/2011