Ουμπέρτο Εκο: «Μας τρέφουν οι θεωρίες συνωμοσίας»

TΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗ

Umberto Eco

Ο ιταλός συγγραφέας μιλάει αποκλειστικά στο «Βήμα» για τον αντισημιτισμό, τον ρατσισμό και την επίδραση των χαλκευμένων «Πρωτοκόλλων των Σοφών της Σιών» στην εποχή μας.

Τριάντα χρόνια μετά το «Ονομα του ρόδου» που υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες εμπορικές επιτυχίες παγκοσμίως (και στη χώρα μας), και αφού μεσολάβησαν στο μεταξύ άλλα τέσσερα μυθιστορήματα, ο Ουμπέρτο Εκο εξέδωσε τον περασμένο Οκτώβριο το «Κοιμητήριο της Πράγας» που θα κυκλοφορήσει στις 8 Απριλίου και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός σε μετάφραση της Εφης Καλλιφατίδη.

Ο Εκο μας μεταφέρει τώρα στον 19ο αιώνα των συνωμοσιών και των κατασκόπων δίνοντάς μας την εξαίρετη τοιχογραφία μιας άλλης Ευρώπης και του πώς ο αντισημιτισμός της εποχής κυριάρχησε σε μεγάλο μέρος της κουλτούρας της.

Πώς δημιουργήθηκαν τα πλαστά «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» από την Οχράνα, τη μυστική αστυνομία του τσάρου, και πώς σε τούτο το κλίμα κινήθηκαν κατάσκοποι, δολοφόνοι, ελευθεροτέκτονες, μέλη αποκρυφιστικών οργανώσεων αλλά και της Καθολικής Εκκλησίας. Στο Παρίσι, στην Ιταλία, στην Πράγα εκτυλίσσεται η υπόθεση αυτού του συναρπαστικού βιβλίου που διαβάζεται σαν αστυνομικό μυθιστόρημα αλλά και σαν περιήγηση στη σκοτεινή πλευρά του ευρωπαϊκού 19ου αιώνα, ο οποίος στοίχειωσε και τον επόμενο. Επικοινωνήσαμε με τον συγγραφέα που με την ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου στα ελληνικά μάς παραχώρησε τη συνέντευξη που ακολουθεί αποκλειστικά για «Το Βήμα». 

Η συνέντευξη 

Στο τελευταίο σας μυθιστόρημα «Το Κοιμητήριο της Πράγας» αναφέρεστε ανάμεσα στα άλλα στην πλαστογραφία,στους ελευθεροτέκτονες και στην ένωση της Ιταλίας.Το κέντρο του μυθιστορήματος όμως νομίζω ότι είναι ο αντισημιτισμός.Πώς επηρέασε ο αντισημιτισμός τη ζωή και την κουλτούρα της σύγχρονης Ευρώπης; 
«Ο αντισημιτισμός σήμερα μοιάζει να μην είναι όσο ισχυρός υπήρξε πριν από τον Β Δ Παγκόσμιο Πόλεμο (με εξαίρεση προφανώς τις αραβικές χώρες όπου παραμένει αξεδιάλυτα αναμεμειγμένος με τον αντισιωνισμό). Αυτό όμως φοβάμαι πως είναι μόνο μια ψευδαίσθηση. Για τούτο είναι σημαντικό να συνεχίζουμε να αγωνιζόμαστε εναντίον του ρατσισμού». 

Χαρακτηρίζετε τον Σιμόνε Σιμονίνι,τον κεντρικό- φανταστικό- χαρακτήρα του βιβλίου σας,«τον πιο μισητό άνθρωπο στον κόσμο».Πώς τον συνδέετε με τα άλλα,υπαρκτά ιστορικά πρόσωπα του μυθιστορήματος; 
«Ο παππούς Σιμονίνι υπήρξε ιστορικός χαρακτήρας ή τουλάχιστον υπάρχει ένα ιστορικό ντοκουμέντο, μια επιστολή προς τον ηγούμενο Μπαρουέλ υπογεγραμμένη από τον κάπτεν Σιμονίνι, όπως λέω στο μυθιστόρημά μου. Ο εγγονός του Σιμονίνι είναι ο μόνος φανταστικός χαρακτήρας στο μυθιστόρημά μου, στον οποίο απέδωσα πράξεις που έγιναν όντως από ιστορικά πρόσωπα». 

Η υποτιθέμενη συνάντηση των Σοφών της Σιών έλαβε χώρα στο εβραϊκό κοιμητήριο της Πράγας.Υπάρχει κάποιο υπόβαθρο γι΄ αυτό; 
«Η συνάντηση στο κοιμητήριο της Πράγας εφευρέθηκε από τον Γκέντσε (έναν πραγματικό γερμανό κατάσκοπο και πλαστογράφο) στο μυθιστόρημά του Βiarritz. Στο δικό μου μυθιστόρημα λέω, αντιθέτως, πως εφευρέθηκε από τον Σιμονίνι και στη συνέχεια αντιγράφηκε από τον Γκέντσε. Εκείνο που αληθεύει ιστορικά είναι πως η συνάντηση αυτή αναφέρθηκε ως πραγματική από πολλές πηγές κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, σε όλες τις περιπτώσεις που περιλαμβάνω στο μυθιστόρημα. Επιπλέον, πολλές από τις προθέσεις που αποδίδονται στους εβραίους στο κοιμητήριο κατά κάποιον τρόπο χρησιμοποιήθηκαν στα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών».

Είναι αυτό μια μεταφορά για όσα συμβαίνουν σήμερα;
«Νομίζω ότι κάθε μυθιστόρημα συνιστά μια μεταφορά για τα όσα συμβαίνουν σήμερα. Συν τοις άλλοις όλες οι μηχανορραφίες που αποδίδω στους πλαστογράφους και στις μυστικές υπηρεσίες του 19ου αιώνα είναι ίδιες με αυτές των οποίων είμαστε μάρτυρες σήμερα (λ.χ. η περίπτωση με τα WikiLeaks)». 

Εχετε γράψει παλαιότερα ένα συναρπαστικό δοκίμιο με τίτλο «Ψευδή Πρωτόκολλα».Αυτό ήταν ο πυρήνας του μυθιστορήματός σας; 
«Λίγο-πολύ, ναι». 

Πιστεύετε ότι οι συνωμοσίες ορίζουν την Ιστορία; Κι αν αυτό ίσχυε τον 19ο αιώνα,τι ισχύει σήμερα; 
«Είμαι εναντίον της παράνοιας των συνωμοσιών (δείτε το Εκκρεμές του Φουκό ). Δεν λέω πως δεν υφίστανται συνωμοσίες αλλά πως όταν επιτυγχάνουν τότε δημοσιοποιούνται και το ίδιο συμβαίνει όταν αποτυγχάνουν. Η δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα ήταν αποτέλεσμα συνωμοσίας, αυτό είναι βέβαιο, αλλά το σχέδιο αποκαλύφθηκε όταν δολοφονήθηκε ο Καίσαρας. Ο Κατιλίνας εξύφανε μια συνωμοσία, όμως αυτή αποκαλύφθηκε όταν την κατήγγειλε ο Κικέρων. Η συνωμοσιολογική παράνοια δεν συνίσταται στην πεποίθηση ότι υπήρξε μια και μόνη συνωμοσία αλλά ότι όλος ο ρους της Ιστορίας κυριαρχείται από μια μυστηριώδη και συνεχή παγκόσμια συνωμοσία. Γι΄ αυτό και είναι μια μορφή παράνοιας». 

Στο «Κοιμητήριο της Πράγας» διαπλέκονται πλήθος ιστορικά γεγονότα όπως η Υπόθεση Ντρέιφους, η Παρισινή Κομμούνα (και πάνω από αυτά πόλεμοι, συνωμοσίες, ίντριγκες και δολοφονίες). Είχατε κάποιο ιστορικό πρόσωπο κατά νουν όταν δημιουργούσατε το πορτρέτο του κεντρικού σας χαρακτήρα Σιμόνε Σιμονίνι; 
«Είχα πολλά πρόσωπα κατά νουν. Ο κόσμος μας είναι γεμάτος από διάφορους Σιμονίνι». 

Είστε ένας εξαιρετικά δημοφιλής συγγραφέας στην Ελλάδα και χιλιάδες αναγνώστες ανυπομονούν να διαβάσουν το νέο σας βιβλίο.Θα είχατε την ευγενή καλοσύνη να τους πείτε ποιο ήταν το κίνητρο να γράψετε το νέο σας μυθιστόρημα; 
«Από τη μια μεριά το κίνητρο ήταν ηθικό, ακριβώς γιατί πιστεύω πως ο ρατσισμός εξακολουθεί να είναι επικίνδυνος. Από την άλλη ήταν η αγάπη μου για το μυθιστόρημα τύπου feuilleton (σε συνέχειες)». 

Σχεδιάζετε μήπως να επισκεφθείτε σύντομα την Ελλάδα; 
«Πάντοτε ονειρεύομαι να επιστρέψω στην Ελλάδα αλλά προς το παρόν όλον μου τον χρόνο τον τρώνε οι συνεντεύξεις».

«Για εβραϊκή καπιταλιστική συνωμοσία 

μίλησαν τόσο ο Χίτλερ όσο και ο Μουσολίνι»

Σε συνέντευξή του τον περασμένο Νοέμβριο ο Ουμπέρτο Εκο είχε πει ότι τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» διαμορφώθηκαν μέσω μιας συσσώρευσης αντισημιτικών στερεοτύπων. Ποιο από αυτά είναι πλέον επικίνδυνο σήμερα; 

«Αυτό που σίγουρα επιβιώνει σήμερα είναι η παράνοια ενός παγκόσμιου σχεδίου,ακόμη κι αν δεν αποδίδεται στους εβραίους αλλά σε άλλα μυστήρια κέντρα μιας παγκόσμιας συνωμοσίας. Δείτε στο Διαδίκτυο ή επισκεφθείτε κάποιο βιβλιοπωλείο που εξειδικεύεται σε αποκρυφιστικά θέματα. Η παγκόσμια συνωμοσία είναι ένα φάντασμα που εξακολουθεί να στοιχειώνει πολλούς ανθρώπους. Ακόμη και ο αντισημιτισμός των ημερών μας παίρνει τη μορφή της αποκάλυψης μιας εβραϊκής-καπιταλιστικής συνωμοσίας- και για εβραϊκή καπιταλιστική συνωμοσία μίλησαν τόσο ο Χίτλερ όσο και ο Μουσολίνι». 

Και στο «Εκκρεμές του Φουκό» αναφέρεστε στα Πρωτόκολλα. Αλλά δίνετε μεγαλύτερη έμφαση στο τελευταίο σας βιβλίο.Γιατί νομίζετε ότι υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που πιστεύουν ότι τα Πρωτόκολλα δεν είναι πλαστογραφημένα αλλά αυθεντικά; 
«Ισχύει η προηγούμενη απάντησή μου όπως και η αναφορά του αρχηγού της Οχράνα (σ.σ. της μυστικής αστυνομίας που ίδρυσε ο τσάρος Αλέξανδρος Β΄). Οι δικτάτορες πάντοτε χρειάζονται την εικόνα του Εχθρού για προσφέρουν το αίσθημα της ταυτότητας στους οπαδούς τους.Δείτε τον Καντάφι που ορίζει την εξέγερση των νεαρών Λίβυων ως επακόλουθο μιας συνωμοσίας της Αλ Κάιντα από την οποία έχουν παρασυρθεί οι επαναστατημένοι νέοι.Εν πάση περιπτώσει, στους ανθρώπους αρέσει να νιώθουν ισχυρότεροι μέσα στις προκαταλήψεις τους. Μια διάσημη αντισημίτρια συγγραφέας,η Νέστα Γουέμπστερ, έγραψε το 1924: “Ισως τα Πρωτόκολλα να είναι πλαστά, αλλά αφού λένε τι (εγώ, η Νέστα Γουέμπστερ νομίζω πως) είναι αληθινό, τότε θα πρέπει να θεωρούνται γνήσια” . Τέλειο...».

«Εγώ τους Εβραίους τούς έβλεπα κάθε 

βράδυ στον ύπνο μου για χρόνια»
Προδημοσιεύουμε ένα απόσπασμα από το δεύτερο κεφάλαιο του μυθιστορήματος (Από το Ημερολόγιο του Σιμόνε Σιμονίνι) 

ΠΟΙΟΣ ΕΙΜΑΙ; 
24 Μαρτίου 1897 Νιώθω κάποια αμηχανία τώρα που κάθομαι να γράψω,λες και ξεγυμνώνω την ψυχή μου,κατόπιν της εντολήςόχι, για τον Θεό! ας πούμε της συμβουλής- ενός Γερμανού (ή Αυστριακού,αλλά είναι το ίδιο) Εβραίου.Ποιος είμαι; Ισως να ήταν πιο χρήσιμο να αναρωτηθώ για τα πάθη μου,παρά για τα γεγονότα της ζωής μου.Ποιον αγαπώ; Δεν μου έρχονται στο νου πολλοί αγαπημένοι... 

Ποιον μισώ; Τους Εβραίους,νιώθω την παρόρμηση να πω,αλλά το γεγονός ότι υπέκυψα τόσο δουλικά στις παροτρύνσεις αυτού του Αυστριακού (ή Γερμανού) γιατρού δείχνει ότι δεν έχω τίποτα εναντίον των καταραμένων των Εβραίων. 

Για τους Εβραίους ξέρω μόνον όσα μου δίδαξε ο παππούς:«Είναι ο κατεξοχήν άθεος λαός», με δασκάλευε.«Ξεκινούν από την έννοια ότι το καλό πρέπει να πραγματοποιηθεί εδώ και όχι μετά θάνατον. Ετσι, δρουν αποκλειστικά για την κατάκτηση αυτού του κόσμου». 

Τα παιδικά μου χρόνια τα βάραινε το φάντασμά τους. Ο παππούς μού περιέγραφε εκείνα τα μάτια που σε κατασκοπεύουν, τόσο ψεύτικα που σε κάνουν να πανιάζεις,εκείνα τα γλοιώδη χαμόγελα,εκείνα τα χείλη ύαινας που ανασηκώνονται πάνω από τα δόντια, εκείνα τα βαριά, διεφθαρμένα, άσκημα βλέμματα, εκείνες τις πάντα ανήσυχες ρυτίδες ανάμεσα στη μύτη και στα χείλη, που χαράχτηκαν από το μίσος, εκείνη τη μύτη τους, γαμψή σαν αρπακτικού πτηνού....Και το μάτι, αχ, το μάτι... Στριφογυρνάει πυρετωδώς, με κόρες στο χρώμα του φρυγανισμένου ψωμιού,αποκαλύπτοντας αρρώστιες του ήπατος, χαλασμένου από τις εκκρίσεις που προκάλεσε ένα μίσος δε καοκτώ αιώνων,και χάνεται μέσα σε χίλιες μικρές ρυτίδες που τονίζονται με την ηλικία- ήδη στα είκοσί μου,ο Ιουδαίος είναι σταφιδιασμένος σαν γέρος.... Και όταν ήμουν αρκετά μεγάλος για να καταλάβω, μου υπενθύμιζε ότι ο Εβραίος,πέρα από ματαιόδοξος σαν Ισπανός, αδαής σαν Κροάτης, ερωτύλος σαν Λεβαντίνος, αχάριστος σαν Μαλτέζος, θρασύς σαν τσιγγάνος, βρόμικος σαν Αγγλος, λιγδιάρης σαν Καλμούχος, αυταρχικός σαν Πρώσος και συκοφάντης σαν αυτούς που είναι από το Αστυ,είναι και μοιχός,εξαιτίας του ασυγκράτητου πόθου του- ο οποίος οφείλεται στην περιτομή που τους κάνει να έχουν πιο εύκολα στύσεις,με μια τερατώδη δυσαναλογία ανάμεσα στο νανισμό του σώματός τους και τη σπηλαιώδη χωρητικότητα εκείνης της μισοακρωτηριασμένης τους προεξοχής. 

Εγώ τους Εβραίους τους έβλεπα κάθε βράδυ στον ύπνο μου για χρόνια. 

Ευτυχώς,δεν τους συνάντησα ποτέ, εκτός από την πουτανίτσα στο γκέτο του Τορίνο, τότε που ήμουν νεαρός (αλλά δεν αντάλλαξα πάνω από δυο λέξεις μαζί της)... 

Τους Γερμανούς τους γνώρισα και δούλεψα και γι΄ αυτούς: το κατώτερο είδος ανθρώπων που μπορεί να διανοηθεί κανείς.Ο Γερμανός παράγει κατά μέσο όρο τον διπλάσιο όγκο περιττωμάτων από έναν Γάλλο.Υπερβολική δραστηριότητα των εντέρων και ελλιπής του εγκεφάλου,πράγμα που αποδεικνύει την κατωτερότητα της φυσιολογίας τους. Την εποχή των βαρβαρικών εισβολών, οι γερμανικές ορδές διάνθιζαν τη διαδρομή τους με παράλογες ποσότητες σωματικών εκκριμάτων.Εξάλλου,ακόμα και κατά τους προηγούμενους αιώνες,ο Γάλλος ταξιδιώτης καταλάβαινε αμέσως αν είχε διασχίσει τα σύνορα της Αλσατίας,χάρη στο αφύσικο μέγεθος των περιττωμάτων που έβλεπε κατά μήκος των δρόμων... 

Ο Γερμανός ζει σε μια κατάσταση διαρκούς εντερικής αμηχανίας,που οφείλεται στην υπερβολική μπίρα και στα χοιρινά λουκάνικα που καταβροχθίζει.Τους είδα ένα βράδυ,στη διάρκεια του μοναδικού ταξιδιού μου στο Μόναχο,σ΄ εκείνους τους ιερόσυλους ναούς τους,γεμάτους καπνούς, όπως τα εγγλέζικα λιμάνια,να ζέχνουν λίπος και λαρδί· κάθονταν ακόμα και δύο δύο,εκείνος κι εκείνη,με τα χέρια σφιγμένα γύρω από κάτι μπουκάλια μπίρας που θα ξεδιψούσαν ακόμα και μιαν αγέλη παχύδερμων,μύτη με μύτη,σ΄ έναν κτηνώδη ερωτικό διάλογο,σαν δύο σκυλιά που μυρίζονται,με τα θορυβώδη και άχαρα γέλια τους,την ασαφή λαρυγγική ευθυμία τους,γυαλίζοντας από το μόνιμο λίπος που καλύπτει τα πρόσωπα και τα σώματά τους, σαν το λάδι στην επιδερμίδα των αρχαίων αθλητών του ιπποδρόμου. 

Γεμίζουν το στόμα με το Geist τους,που πάει να πει πνεύμα,αλλά είναι το πνεύμα του ζύθου τους· τους αποβλακώνει από νέους και εξηγεί γιατί πέρα απ΄ τον Ρήνο,δεν δημιουργήθηκε ποτέ κάτι ενδιαφέρον στην τέχνη,εκτός από ορισμένους πίνακες με αποτρόπαια μούτρα και από ποιήματα θανατηφόρας ανίας.Κι ας μη μιλήσουμε για τη μουσική τους: δεν λέω για εκείνον τον ατζαμή και πένθιμο Βάγκνερ που τώρα ξετρελαίνει ακόμα και τους Γάλλους,μα από το λίγο που έχω ακούσει,και οι συνθέσεις εκείνου του Μπαχ τους στερούνται εντελώς αρμονίας,είναι ψυχρές σαν μια χειμωνιάτικη νύχτα,ενώ οι συμφωνίες εκείνου του Μπετόβεν είναι ένα όργιο βαρβαρότητας.

Δημοσιεύθηκε στο ΒΗΜΑ 03/04/2011