Η αλαζονεία της εξουσίας είναι θέμα θεσμών

Του Ηλία Mαγκλίνη

Νίκος Αλιβιζάτος, Συνταγματολόγος
Η κρίση οφείλεται και στην έλλειψη «αντίβαρων» ελέγχου στο πολιτικό σύστημα

Όταν έφτασα στο Il Postino, στην καρδιά του Κολωνακίου, ο Νίκος Αλιβιζάτος με περίμενε ήδη. Είχε επιλέξει τραπέζι στον πεζόδρομο, είχε πολύ γλυκό καιρό που ανέβαζε τη διάθεση. Ήταν και Παρασκευή μεσημέρι, είχαμε μπροστά μας την ανάσα του Σαββατοκύριακου. «Εδώ δίπλα μένω», είπε χαμογελαστός, «αυτή είναι η γειτονιά μου από μικρό παιδί. Μου δίνει την ευκαιρία να ξεκουράζομαι το μεσημέρι και μετά να επιστρέφω στη δουλειά». Την έχει ανάγκη αυτή την ξεκούραση ο Ν. Αλιβιζάτος: μάχιμος νομικός, καθηγητής που μιλάει με τρυφερότητα για τους φοιτητές του, ιδρυτικό μέλος της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων, υπηρεσιακός υπ. Εσωτερικών στην τελευταία κυβέρνηση Σημίτη, συγγραφέας επιστημονικών βιβλίων, μάχιμος αρθρογράφος από νωρίς στη ζωή του (τα τελευταία χρόνια στην «Κ»). Ανήσυχος άνθρωπος κι ας δείχνει πράος, συγκρατημένος, με δυο λέξεις, ήρεμη δύναμη.

Όλες τις προηγούμενες ημέρες, προτού συναντηθούμε, είχα πέσει με τα μούτρα στο νέο του πόνημα: «Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική Ιστορία, 1800-2010», ένας τόμος επτακοσίων σελίδων στον οποίο συμπυκνώνει τη συστηματική, πολύχρονη ασχολία του με τη νομική επιστήμη - αλλά όχι μόνον. Το «Σύνταγμα» συνιστά μελέτη καθαρόαιμη που όμως διαβάζεται και σαν ένα συναρπαστικό ιστορικό αφήγημα. Εξάλλου, η βαθύτερη σύνδεση των νομικών με την Ιστορία, την πολιτική, την κοινωνία ήταν πάντοτε κάτι που απασχολούσε τον συγγραφέα. Το βιβλίο κυκλοφορεί αυτές τις ημέρες από τις εκδόσεις Πόλις.

«Το παρόν βιβλίο», γράφει στην εισαγωγή, «θέτει ερωτήματα που, με νωπή ακόμη τότε την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, δεν μπορούσαν να έχουν τεθεί στο τέλος της δεκαετίας του ’70». Παράδειγμα; Η πρώιμη εισαγωγή του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, οι μείζονες κρίσεις των συνταγματικών μας θεσμών με τον Εθνικό Διχασμό και τον Εμφύλιο ή «τι ήταν αυτό που, στις μέρες μας, έπειτα από 30 και πλέον χρόνια “υποδειγματικής” λειτουργίας του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, ξαναζωντάνεψε κάποιους από τους παλιούς μας δαίμονες και οδήγησε τη χώρα στα πρόθυρα της καταστροφής και το “Μνημόνιο” του 2010;».

«Το Σύνταγμα έχει δύο μεγάλα κεφάλαια», λέει ο Ν. Αλιβιζάτος. «Το ένα αφορά τα δικαιώματά μας και το άλλο στο πώς κυβερνούν αυτοί που εκλέγονται. Σε ό,τι αφορά το δεύτερο, το Σύνταγμα στην Ελλάδα βρίσκεται στο επίκεντρο όλων των συζητήσεων. Τι ακούγαμε συνέχεια κάποτε; Οτι παραβιάζεται η Δημοκρατία. Εκλογές βίας και νοθείας, εκτροπές, πραξικόπημα κ.λπ. Αυτό το σκέλος το “λουστήκαμε” στην κυριολεξία και νομίσαμε ότι με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, θα έληγαν όλα μας τα προβλήματα.

»Μετά, όμως, το 1985 αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Το έτος εκείνο για μένα είναι σταθμός και το αναλύω στο βιβλίο: τότε έχουμε την περίφημη “ψήφο Αλευρά”, η οποία αφορούσε στην εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας. Υπενθυμίζω ότι στις 9 Μαρτίου του 1985 το ΠΑΣΟΚ ανακοίνωσε ως υποψήφιο για την Προεδρία της Δημοκρατίας τον κ. Σαρτζετάκη, ενώ ο Α. Παπανδρέου είχε δεσμευθεί απέναντι στον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Μάλιστα, τότε, οι του ΠΑΣΟΚ θριαμβολογούσαν ότι “τέρμα η Δεξιά” κλπ. Ο Καραμανλής παραιτήθηκε και, εκ του Συντάγματος, τον αντικατέστησε ο πρόεδρος της Βουλής, ο Γιάννης Αλευράς. Την υποψηφιότητα Σαρτζετάκη στήριζε μια οριακή πλειοψηφία ΠΑΣΟΚ και ΚΚΕ, κάθε ψήφος ήταν αναγκαία, οπότε, τέθηκε ζήτημα: ψηφίζει ή όχι ο Αλευράς; Σύμφωνα με το Σύνταγμα, ως αντικαταστάτης του παραιτηθέντος Προέδρου της Δημοκρατίας, ο πρόεδρος της Βουλής δεν μπορούσε να έχει άλλη αρμοδιότητα. Ο Αλευράς όμως ήταν και βουλευτής, τεχνικά δικαιούνταν να ψηφίσει. Τότε, έκανε μια από τις πρώτες του εμφανίσεις ο Ευάγγελος Βενιζέλος, ο οποίος επιχειρηματολόγησε γιατί ψηφίζει ο Αλευράς. Τελικώς, η ίδια η Βουλή, με πρόεδρο τον αντικαταστάτη του Αλευρά, τον Στεφανίδη, κλήθηκε να αποφανθεί ποια είναι η ορθή ερμηνεία του Συντάγματος και αποφασίστηκε ότι η πλειοψηφία ήταν υπέρ της ψήφου Αλευρά και ο Χρ. Σαρτζετάκης εκλέχθηκε με οριακή πλειοψηφία.

»Ωστόσο, η εκάστοτε δημοκρατικά νομιμοποιημένη πλειοψηφία δεν μπορεί να ερμηνεύει από μόνη της το Σύνταγμα. Αρα, η εκάστοτε δημοκρατικά νομιμοποιημένη εξουσία δεν είναι το παν και τότε εισήγαγα τον όρο “αντίβαρα”, βασισμένος στο αμερικανικό check-and-balances, που σημαίνει δηλαδή ότι το ένα κέντρο εξουσίας πρέπει να ελέγχεται από ένα άλλο. Η έλλειψη τέτοιων αντίβαρων στο ελληνικό πολιτικό σύστημα είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη σημερινή κρίση. Η έλλειψη αυτή γεννάει την αλαζονεία, την αδιαφάνεια και την αναξιοκρατία, αλλά οδηγεί και σε κακές αποφάσεις, σε μια νοοτροπία, “έχω την πλειοψηφία άρα δεν έχω να δώσω λόγο σε κανέναν”».

Στην Ελλάδα οι εκτροπές αποτελούν ξένο σώμα

Σύμφωνα με τον Ν. Αλιβιζάτο, «κάπως έτσι φτάσαμε και σε επικίνδυνες συζητήσεις, συχνά καφενειακού επιπέδου, πάντως επικίνδυνες, ότι, η κοινοβουλευτική δημοκρατία δεν είναι και ό, τι καλύτερο». Ωστόσο, δεν χάνει την αισιοδοξία του.

«Όσο κι αν σας φανεί παράξενο, η ανάδειξη της κοινοβουλευτικής παράδοσης, από το 1821 έως σήμερα, έχει σημασία. Διότι, τελικώς, με όλα αυτά που περάσαμε, οι εμφύλιοι πόλεμοι, οι εκτροπές, τα πραξικοπήματα και οι δικτατορίες ήταν η εξαίρεση. Δηλαδή, η λειτουργία του Συντάγματος, με κάποιες εξαιρέσεις, εμπόδισε τη βία, η οποία, με δεδομένη την ταραγμένη μας ιστορία και το μεσογειακό μας ταμπεραμέντο, θα μπορούσε να είναι πολύ ακραία και συνεχής. Σκεφτείτε ότι το 1949-50, οι Αμερικανοί εμπόδισαν να εγκαθιδρυθεί μια δικτατορία Παπάγου και προώθησαν την εγκαθίδρυση μιας κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, “καχεκτικής” έστω, που είναι όρος του Ηλία Νικολακόπουλου. Εγώ την λέω “πειθαρχημένη”, σε κάθε περίπτωση όμως είναι δημοκρατία. Οι Αμερικανοί επέβαλαν την κυβέρνηση Πλαστήρα, κάτι πολύ προχωρημένο τότε. Το μήνυμα που πέρασαν τότε είναι ότι η δημοκρατία νικά τον κομμουνισμό και όχι μια δεξιά δικτατορία».

Ακούγεται κάπως οξύμωρο αν αναλογιστούμε τον ρόλο των ΗΠΑ στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου.

Η πιο σωστή έκφραση είναι ότι αρχικά οι Αμερικανοί ανέχονται απλώς τη δικτατορία, ωστόσο υπάρχουν όντως κάποιοι κύκλοι, κυρίως εκείνος ο ανεκδιήγητος Σπύρο Αγκνιου, που την υποστήριξαν. Σας το λέω εγώ που ανακάλυψα την Αμερική στα τριάντα μου διότι είχα τεράστια άρνηση ακριβώς εξ αιτίας της χούντας. Είχε σημαδέψει τη γενιά μου – ήταν αδύνατον να δούμε τα θετικά της Αμερικής. Συνολικά πάντως, από το 1950 έως το 1967 είχαμε μια επιβεβλημένη, πειθαρχημένη δημοκρατία, παρά ταύτα, όταν σε έναν τόπο γίνονται εκλογές, υπάρχει μια δυναμική. Πώς νομίζετε φτάσαμε στη λεγόμενη «άνοιξη» του πρώτου μισού της δεκαετίας του ’60; Θυμίζω ότι η δικτατορία Μεταξά επιβλήθηκε σε μια εποχή που οι δικτατορίες ήταν ο κανόνας σχεδόν σε όλη την Ευρώπη, εξαίρεση ήταν η Γαλλία και η Αγγλία. Η δε χούντα του ’67 κράτησε μια επταετία – δεν έχει καμία σχέση με τις δικτατορίες του Φράνκο και του Σαλαζάρ. Η Ελλάδα έχει λοιπόν μια δημοκρατική παράδοση που κρατάει από τον δέκατο ένατο αιώνα και μια ιστορία 62 εκλογών εκ των οποίων οι 40 περίπου γνήσιες, χωρίς βία και νοθεία – μεγάλη υπόθεση. Το καλό στην Ελλάδα είναι ότι, τελικώς, οι εκτροπές αποτελούν ουσιαστικά ξένο σώμα.

Το ΣτΕ είναι ένα διαμαντάκι, το οποίο πάνε τώρα να χαλάσουν

Η συζήτηση επικεντρώνεται σιγά σιγά στη σημερινή κρίση. Τον ρωτώ: «Συνεπώς, μια εξήγηση για το πώς φτάσαμε στο Μνημόνιο είναι η αλαζονεία της πλειοψηφικής λογικής». Ναι, λέει αμέσως, επισημαίνοντας όμως: «Η αλαζονεία της εξουσίας δεν είναι μονάχα μία ψυχολογία, είναι και θέμα θεσμών».

Στην Ελλάδα επικρατεί η αίσθηση, πάντως, ότι δεν υπάρχουν καν θεσμοί.

Υπάρχουν, αλλά συχνά δεν λειτουργούν. Ενας από τους υπάρχοντες θεσμούς, το Συμβούλιο της Επικρατείας, είναι ένα διαμαντάκι – το οποίο πάνε τώρα να χαλάσουν, μολονότι και αυτό το ίδιο έχει υποπέσει σε σφάλματα, όπως το πρόσφατο με την ιθαγένεια, αλλά όχι μόνον. Για παράδειγμα, ακύρωσε το πιο μεγάλο πρόστιμο που έχει επιβάλει ποτέ Ανεξάρτητη Αρχή στην Ελλάδα εναντίον ενός γίγαντα, δηλαδή το πρόστιμο της Vodaphone για τις υποκλοπές. Και το ακύρωσε για μια ελάσσονα παρατυπία. Όλος ο κόσμος είπε τότε «και οι δικαστές επηρεάζονται», που δεν είναι αλήθεια. Κι όμως, οι καλύτεροι δικαστές, τα διαμάντια του Συμβουλίου της Επικρατείας, έβγαλαν αυτή την απόφαση. Διότι νομικά είχαν μια βάση, ήταν τεχνικό θέμα. Κοίταξαν περισσότερο το γράμμα του νόμου παρά το πνεύμα του. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει οι πολιτικοί να παρεμβαίνουν στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Γενικότερα, το φράκο, κατά κύριο λόγο, και η φουστανέλα δευτερευόντως, μπορούν να πάνε μαζί. Το είπε και ο Στέλιος Ράμφος στη συζήτηση για την πολύ καλή τηλεοπτική σειρά «1821». Όποτε καταφέραμε να συνδυάσουμε αυτά τα δύο, και συνέβη σε μεμονωμένες περιπτώσεις μεγάλων πολιτικών οι οποίοι κατεύθυναν σωστά τον λαό, πετύχαμε μεγάλα πράγματα. Μεγάλα πράγματα όμως έχει πετύχει και η ελληνική αστική τάξη. Το έχει γράψει και ο Σβορώνος αυτό: χάρη στον κοσμοπολιτισμό της, στις διεθνείς επαφές της και στη δυναμική της, η ελληνική αστική τάξη έκανε πολλά περισσότερα από κάθε άλλη αστική τάξη των Βαλκανίων. Αρκεί να δεις τον χάρτη: Πελοπόννησος, Ρούμελη, Κυκλάδες, η σταδιακή ενοποίηση, η Μεγάλη Ιδέα έως το 1922 κλπ., συγκριτικά με τις αντίστοιχες αστικές τάξεις των άλλων βαλκανικών χωρών, δεν υπάρχει καμία σχέση, είναι τρομερό επίτευγμα.

Σε ό, τι αφορά την τρέχουσα διαχείριση της κρίσης, ο Ν. Αλιβιζάτος θεωρεί πως «πέντε - δέκα άνθρωποι εργάζονται σκληρά από το ΠΑΣΟΚ κι έχουν πλέον εξαντληθεί. Είναι στα όριά τους. Ενα μεγάλο πλήθος κάνει εσωκομματική αντιπολίτευση (φυσιολογική και αναμενόμενη – ολόκληρο ΠΑΣΟΚ να γίνει ορθολογιστικό από τη μία στιγμή στην άλλη, δεν είναι λίγο πράγμα) και λίγοι κάνουν όλη τη δουλειά. Πάλι καλά να λέμε, αν συγκρίνουμε το σημερινό ΠΑΣΟΚ με εκείνο του 1985».

Όπως είπα και στην αρχή, όταν ο Ν. Αλιβιζάτος μιλάει για τους φοιτητές του, στάζει μέλι. «Η Νομική εξακολουθεί να είναι μια καλή σχολή, ό, τι καλύτερο υπάρχει. Έχω μετάσχει, άμεσα λίγο πολύ, σε 23 διδακτορικές διατριβές. Είναι ό, τι πιο σημαντικό έχω κάνει στη ζωή μου, μετά τα παιδιά μου. Τη βρίσκω με τη διδασκαλία, τη συζήτηση με τους φοιτητές, τις διατριβές».

Και η μάχιμη δικηγορία;

Είναι προϋπόθεση ανεξαρτησίας οικονομικής. Σου εξασφαλίζει μια αξιοπρεπή ζωή, δεν μιλάμε για πλούτη αλλά για ελευθερία κινήσεων. Και δίνει άλλες χαρές. Η έξυπνη λύση σ’ έναν νομικό συλλογισμό είναι επίσης κάτι που με συναρπάζει.

Ο Γιώργος Θεοτοκάς

Θείος του Ν. Αλιβιζάτου ήταν ο πεζογράφος Γιώργος Θεοτοκάς, από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της γενιάς του ’30. «Τον ειρωνευόμουν στην αρχή, ότι ήταν αστός· βλέπετε περάσαμε όλοι από την Αριστερά τότε, στο “Ρήγα”, πουθενά αλλού. Τον Θεοτοκά, όμως, τον ανακάλυψα όψιμα και αυτόν, όπως την Αμερική. Ήταν πολύ ενδιαφέρουσα προσωπικότητα. Ο Θεοτοκάς αγάπησε τον Παπαναστασίου και μετά τον Γεώργιο Παπανδρέου. Οχι τον Βενιζέλο, τον οποίο όμως θαύμαζε. Στις 19 Οκτωβρίου του 1944 είχε δώσει ένα σημείωμα στον Παπανδρέου, όπου του έλεγε: “Tη Δεξιά να προσέχεις, το ΚΚΕ το έχεις καταγοητεύσει”. Βεβαίως, δέχθηκε πιέσεις αργότερα, ενέδωσε στο κλίμα της εποχής και το 1948, μαζί με άλλους ομοτέχνους του στην Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, υπέγραψε δήλωση κατά του “συμμοριτισμού”. Εκεί που ξεσπάθωσε ο Θεοτοκάς ήταν αργότερα, στα γεγονότα με την “αποστασία”, λίγο πριν από τον ξαφνικό θάνατό του, που ήρθε το 1966. Ο Θεοτοκάς ήταν για μένα δεύτερος πατέρας».

Oι σταθμοί του

1949
Γεννιέται στην Αθήνα.

1967
«Εκείνο το Πάσχα αποφάσισα να μην σπουδάσω Ιατρική. Ο παππούς μου και ο πατέρας μου ήταν καθηγητές της Ιατρικής. Επέλεξα τη Νομική. Θα μου άνοιγε άλλους ορίζοντες».

1968
Εργάζεται στο «Βήμα» μέχρι το 1971. «Με είχαν στείλει στον Ευαγγελισμό όπου πέθαινε τότε ο Γεώργιος Παπανδρέου. Ειδοποίησα την εφημερίδα ότι ο Παπανδρέου πέθανε και την άλλη μέρα πήγα στη Νομική μαζί με τον Γιάννο (Παπαντωνίου) και τον Λουκάκο και είπαμε, όλοι στην κηδεία. Μερικές μέρες μετά με συνέλαβαν. Εκανα πέντε μέρες στην Μπουμπουλίνας και μετά με άφησαν με μεσολάβηση των “μεγάλων δυνάμεων”. Τότε όμως ξεκίνησε η πολιτικοποίησή μου».

1972 
Πτυχίο Νομικής. Συμπληρώνει τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο Paris II.

1980
Πρώτος διορισμός στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το 1983 εκλέγεται επίκουρος καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή.

1988
Επισκέπτης-ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ. Οψιμη «ανακάλυψη» της Αμερικής.

1999
Πρόεδρος της Ενωσης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

2002
Παρίσταται στο Δικαστήριο του Στρασβούργου για την υπόθεση της βασιλικής περιουσίας και πέντε χρόνια αργότερα για την υπόθεση του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Δημοσιεύθηκε στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ στη στήλη ΓΕΥΜΑ ΜΕ ΤΗΝ "Κ" 13/03/2011