Πέντε αιτίες για την εξέγερση των Αράβων

Του IGNACIO RAMONET

Ποιες είναι οι αιτίες για τον «τυφώνα» ελευθερίας που ξέσπασε στον αραβικό κόσμο, από το Μαρόκο ως το Μπαχρέιν, περνώντας από την Τυνησία, τη Λιβύη και την Αίγυπτο; 

Γιατί αυτοί οι ταυτόσημοι πόθοι για δημοκρατία εκφράζονται τη συγκεκριμένη στιγμή; 

Στα δύο αυτά ερωτήματα, οι απαντήσεις είναι ιστορικής, πολιτικής, οικονομικής, κλιματικής και κοινωνικής φύσης.

1. Ιστορικοί λόγοι. Μετά το τέλος του Α' Παγκόσμιου Πολέμου και την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων της Δύσης στην Εγγύς Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική αφορούσαν δύο σταθερές: τον έλεγχο των αποθεμάτων υδρογονανθράκων και την εγγύηση παραχώρησης εθνικής εστίας στους Εβραίους. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και το οικουμενικό τραύμα που προκάλεσε το Ολοκαύτωμα, η δημιουργία του κράτους του Ισραήλ το 1948 είχε ως αντίβαρο, σε πολλά αραβικά κράτη απελευθερωμένα από την αποικιοκρατία, την άνοδο στην εξουσία αντισιωνιστικών δυνάμεων (αντιτιθέμενων στην ύπαρξη του Ισραήλ), οι οποίες επικαλούνταν δύο διαφορετικές ιδεολογίες: «στρατιωτική-εθνικιστική» στην Αίγυπτο, το Σουδάν και την Υεμένη, «αραβική σοσιαλιστική» στο Ιράκ, τη Συρία, τη Λιβύη και την Αλγερία.

Τρεις χαμένοι πόλεμοι απέναντι στο Ισραήλ (1956, 1967, 1973) θα οδηγήσουν τελικά την Αίγυπτο και την Ιορδανία στο να υπογράψουν συνθήκες ειρήνης με το εβραϊκό κράτος και να ευθυγραμμιστούν με τις ΗΠΑ, οι οποίες ήδη ασκούσαν -στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου- αποφασιστική επιρροή στις «μοναρχίες του πετρελαίου» της αραβικής χερσονήσου, καθώς και στον Λίβανο, την Τυνησία και το Μαρόκο. Με αυτό τον τρόπο, η Ουάσιγκτον και οι δυτικοί σύμμαχοί της υποστήριζαν τους δύο κατά προτεραιότητα στόχους τους: τον έλεγχο του πετρελαίου και την ασφάλεια του Ισραήλ. Σε αντάλλαγμα, εγγυώντο τη μόνιμη παραμονή στην εξουσία ανελέητων δυναστών (ο βασιλιάς Χασάν Β', ο στρατηγός Μπεν Αλι, οι στρατηγοί Σαντάτ και Μουμπάρακ, οι σαουδάραβες μονάρχες Φαϊζάλ, Φαχντ και Αμπντάλα κ.ά.).

2. Πολιτικοί λόγοι. Και στα κράτη του υποτιθέμενου «αραβικού σοσιαλισμού» (Ιράκ, Συρία, Λιβύη, Αλγερία), υπό τα βολικά προσχήματα της «πάλης εναντίον του ιμπεριαλισμού» και της «δίωξης των κομμουνιστών», εγκαταστάθηκαν μονοκομματικές δικτατορίες, διοικούμενες από τη σιδηρά χείρα διαβόητων τυράννων (Σαντάμ Χουσέιν, Ελ Ασαντ πατέρας και υιός και Μουαμάρ ελ Καντάφι, ο πιο παραληρηματικός απ' όλους). Αυταρχικά καθεστώτα που ωστόσο εγγυώντο τον εφοδιασμό των μεγάλων δυνάμεων με υδρογονάνθρακες και δεν απειλούσαν πραγματικά το Ισραήλ (όταν το Ιράκ φάνηκε να το κάνει, αφανίστηκε μεμιάς). Έτσι, κουκουλώθηκαν, κάτω από ένα κάλυμμα σιωπής και τρόμου, οι δημοκρατικές προσδοκίες των αραβικών κοινωνιών. 

Ωστόσο, στον υπόλοιπο κόσμο, τα κύματα εκδημοκρατισμού διαδέχονταν το ένα το άλλο. Τη δεκαετία του 1970, οι δικτατορίες έπεσαν στην Πορτογαλία, την Ισπανία και την Ελλάδα. Κατόπιν, το 1983, στην Τουρκία. Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989, η Σοβιετική Ένωση και ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» της Ανατολικής Ευρώπης κατέρρευσαν. Στη Λατινική Αμερική, η μία μετά την άλλη οι στρατιωτικές δικτατορίες σαρώθηκαν κατά τη δεκαετία του 1990. Στο μεταξύ, δυο βήματα από την Ευρωπαϊκή Ενωση, με τη συνενοχή των δυτικών δυνάμεων, οι αραβικές κοινωνίες παρέμεναν εγκλωβισμένες στους παγετώνες του δεσποτισμού. 

Καθώς οι απόλυτοι άρχοντες της περιοχής δεν ανέχονταν καμία μορφή κριτικής έκφρασης, οι διαμαρτυρίες βρήκαν καταφύγιο στον μόνο μη απαγορευμένο χώρο συνάθροισης: το τζαμί. Και γύρω από το μόνο μη λογοκριμένο βιβλίο: το Κοράνι. Έτσι, ενισχύθηκαν οι παντοειδείς ισλαμισμοί. Το πιο αντιδραστικό δόγμα διαδόθηκε από τη Σαουδική Αραβία με την υποστήριξη της Ουάσιγκτον και των συμμάχων της, οι οποίοι σε αυτό έβλεπαν ένα επιχείρημα για τη διατήρηση των αραβικών λαών σε κατάσταση «υποταγής» (η έννοια της λέξης «ισλάμ»). Ωστόσο, ιδίως μετά την ιρανική «ισλαμική επανάσταση» του 1979, θα ανθούσε ένας πολιτικός ισλαμισμός, ο οποίος στις διδασκαλίες του Κορανίου έβρισκε στέρεα επιχειρήματα για την απαίτηση κοινωνικής δικαιοσύνης και την καταπολέμηση της διαφθοράς των ηθών, της οικογενειοκρατίας και της τυραννίας. Από τον κοινό αυτό κορμό θα προέκυπταν πολλοί πιο ριζοσπαστικοί κλάδοι, αποφασισμένοι να κατακτήσουν την εξουσία διά της βίας, του τρόμου και του «ιερού πολέμου». Ενας από αυτούς θα εξελισσόταν στην Αλ Κάιντα... 

Ύστερα από τις αποτρόπαιες επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, οι δυτικές δυνάμεις, με τη συνέργεια των τοπικών «φίλων δικτατοριών», βρήκαν έναν καινούριο λόγο για να διατηρήσουν υπό τον έλεγχό τους τις αραβικές κοινωνίες: τον φόβο του ισλαμισμού. Αντί να κατανοήσουν ότι αυτός ήταν συνέπεια της απουσίας ελευθεριών και του πολλαπλασιασμού των αδικιών, ενίσχυσαν την αυθαιρεσία, το δεσποτισμό και την καταπίεση... 

3. Οικονομικοί λόγοι. Πολλά αραβικά κράτη δοκιμάστηκαν πρόσφατα από τις επιπτώσεις της παγκόσμιας κρίσης που ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2008. Χιλιάδες εργαζόμενοι με καταγωγή από αυτές τις χώρες, μετανάστες στην Ευρώπη, έχασαν τις δουλειές τους. Ο όγκος των εμβασμάτων στις οικογένειές τους που παρέμειναν στη χώρα (ο οποίος συνιστά μία από τις κυριότερες πηγές συναλλάγματος στο Μαρόκο, την Τυνησία, την Αίγυπτο...) υποχώρησε σημαντικά. Η τουριστική βιομηχανία (επίσης θεμελιώδης για την Αίγυπτο, την Τυνησία, το Μαρόκο και την Ιορδανία) μαράζωσε. Οι τιμές των υδρογονανθράκων (σε άνοδο τις τελευταίες εβδομάδες εξαιτίας της λαϊκής εξέγερσης στη Λιβύη) έπεσαν. 

Ταυτόχρονα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) επέβαλλε, ιδίως στην Τυνησία, την Αίγυπτο και τη Λιβύη, σκληρά προγράμματα ιδιωτικοποίησης δημόσιων υπηρεσιών, δραστικές περικοπές στον κρατικό προϋπολογισμό, μείωση του αριθμού των δημόσιων υπαλλήλων... Τα προγράμματα δομικής προσαρμογής ήρθαν να χειροτερέψουν κι άλλο τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων. Και να υποβαθμίσουν κυρίως την κατάσταση των μεσαίων τάξεων των πόλεων (εκείνων που ακριβώς έχουν πρόσβαση στην πληροφορική, στα κινητά τηλέφωνα και στα κοινωνικά δίκτυα), απειλώντας να τις βουτήξουν ξανά στην φτώχεια. 

4. Κλιματικοί λόγοι. Σε ένα τέτοιο υπόβαθρο, ήδη εκρηκτικό καθεαυτό, το καλοκαίρι που μας πέρασε συνέβη, σε μια περιοχή απομακρυσμένη από τον αραβικό κόσμο, μια οικολογική καταστροφή. Ο πλανήτης όμως είναι ένας. Κατά τη διάρκεια πολλών εβδομάδων, η Ρωσία, ένας από τους κυριότερους εξαγωγείς σιτηρών στον κόσμο, γνώρισε το χειρότερο κύμα καύσωνα και πυρκαγιών της ιστορίας της. Συνέπεια: η απώλεια του ενός τρίτου της σοδειάς σίτου της... Η Μόσχα αποφάσισε να αναστείλει την εξαγωγή σιτηρών (που χρησιμεύουν επίσης ως ζωοτροφή), των οποίων οι τιμές αμέσως θα ανέβαιναν κατά 45%. Με αυτή την εκτίναξη να έχει αστραπιαίο αντίκτυπο στις τιμές των καθημερινών τροφίμων: ψωμί, κρέας, γάλα, κοτόπουλο... Και να προκαλεί, από το φθινόπωρο του 2010, την πιο σημαντική αύξηση των τιμών των τροφίμων από το 1990. Και τη δεύτερη παγκόσμια διατροφική κρίση μέσα σε τρία χρόνια... Στον αραβικό κόσμο, με τις μαζικές εισαγωγές τροφίμων, οι διαδηλώσεις εναντίων της ακρίβειας άρχισαν λοιπόν να πολλαπλασιάζονται... 

5. Κοινωνικοί λόγοι. Προσθέστε σε όσα προηγήθηκαν: έναν πολύ νεανικό και ιδιαίτερα υψηλό πληθυσμό· εκρηκτικά επίπεδα ανεργίας· τη μονοπώληση των καλύτερων θέσεων εργασίας από όσους βρίσκονται κοντά στις κλίκες που εξουσιάζουν· την αδυναμία μετανάστευσης επειδή η Ευρωπαϊκή Ενωση θωράκισε τα σύνορά της και υπέγραψε επαίσχυντες συμβάσεις με τους τοπικούς απόλυτους άρχοντες, οι οποίοι αναλαμβάνουν τη «βρόμικη δουλειά» να περιορίσουν τους λαθρομετανάστες... 

Δεν χρειαζόταν παρά μονάχα μια σπίθα για να ανάψει η φωτιά. Υπήρξαν δύο. Και οι δύο στην Τυνησία. Κατ' αρχάς, στις 17 Δεκεμβρίου 2010, η αυτοπυρπόληση του Μοχάμεντ Μπουαζιζί, άνεργου πτυχιούχου που έγινε πλανόδιος πωλητής φρούτων, ο οποίος έβαλε δημοσίως τέλος στη ζωή του σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη διαφθορά και την οικογενειοκρατία. Στη συνέχεια ακολούθησαν οι θεαματικές αποκαλύψεις, που έφερε στο φως το WikiLeaks και αναμεταδόθηκαν από τα κινητά τηλέφωνα, τα κοινωνικά δίκτυα (Facebook, Twitter), το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο και το δίκτυο Αλ-Τζαζίρα, για την πραγματικότητα του συστήματος μαφιόζικης λεηλασίας που είχε στηθεί από την κλίκα Μπεν Αλι-Τραμπελσί. 

Ο ρόλος των κοινωνικών δικτύων θα αποδεικνυόταν καθοριστικός. Επέτρεψαν το γκρέμισμα του τείχους του φόβου. Δίνοντας στον καθένα την ευχέρεια να γνωρίζει προκαταβολικά ότι χιλιάδες άτομα θα συγκεντρωθούν για να διαδηλώσουν την ημέρα Χ, την ώρα Ψ, στον τόπο Ω, τα κοινωνικά δίκτυα του προσφέρουν την εγγύηση ότι δεν θα βρεθεί ολομόναχος να διαμαρτύρεται, εκτιθέμενος ατομικά στην καταπίεση του συστήματος. Η ιστορική επιτυχία αυτού του τυνησιακού στρατηγήματος συγκέντρωσης πλήθους έμελλε να αναστατώσει τον αραβικό κόσμο.

Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 13/03/2011