...

...

Δευτέρα 21 Φεβρουαρίου 2011

Μάικλ Μαν: «Ο καπιταλισμός χαίρει άκρας υγείας»

Του ΜΑΡΚΟΥ ΚΑΡΑΣΑΡΙΝΗ

Από τους κορυφαίους κοινωνιολόγους, συγγραφέας του μεγάλου έργου «Οι πηγές της κοινωνικής εξουσίας», λέει ότι σήμερα οι ισορροπίες μεταξύ των εξουσιών στο εσωτερικό της κοινωνίας μεταβάλλονται προς όφελος της οικονομικής και διαπιστώνει ότι η καπιταλιστική τάξη παραμένει ακμαιότατη.
Γεννημένος το 1942 στο Μάντσεστερ,απόφοιτος του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, ο Μάικλ Μαν έχει αναγνωριστεί ως ένας από τους κορυφαίους θεωρητικούς της σύγχρονης κοινωνιολογίας.Σοσιαλδημοκράτης από πεποίθηση,εγκατεστημένος στις ΗΠΑ εδώ και δύο δεκαετίες,άσκησε κριτική στην κυβέρνηση Μπους περιγράφοντας τον πόλεμο του Ιράκ ως αποτέλεσμα μιας νεοϊμπεριαλιστικής πολιτικής χωρίς συνοχή στο βιβλίο του Ιncoherent Εmpire(2003). Πέρα από το μνημειώδες έργο του Οι πηγές της κοινωνικής εξουσίας, όπου περιγράφει την ανάδυση της πολιτικής, ιδεολογικής, οικονομικής και στρατιωτικής εξουσίας από τις απαρχές του πολιτισμού ως τον 20ό αιώνα,έχει ασχοληθεί εκτεταμένα με την άνοδο του φασισμού (Fascists,2004) και την εθνοκάθαρση (Τhe Dark Side of Democracy,2005). 
Θεωρείται σύγχρονος «συνομιλητής» του Μαξ Βέμπερ, του Καρλ Μαρξ και του Τάλκοτ Πάρσονς. Η συμπερίληψη του βρετανού καθηγητή του Πανεπιστημίου UCLΑ Μάικλ Μαν μεταξύ των κορυφαίων σημερινών κοινωνιολόγων δεν αποτελεί υπερβολή: το έργο του είναι ευρύτατο, πρωτότυπο και πολυδιάστατο. Γνωστός στο ελληνικό κοινό από τις Πηγές της κοινωνικής εξουσίας, όπου η διάκριση της κοινωνικής εξουσίας σε τέσσερις μορφές (πολιτική, ιδεολογική, οικονομική, στρατιωτική) και η εξιστόρηση της πορείας της συνθέτουν μια ευρύτατη ανατομία του φαινομένου της εξουσίας από τις απαρχές της ως τον 20ό αιώνα, ο Μαν είναι ταυτόχρονα οξυδερκής παρατηρητής της σύγχρονης πραγματικότητας και αυστηρός κριτής της αμερικανικής πολιτικής. Σε μια συζήτηση μαζί μας ιχνηλατεί την κρίση στη διόγκωση του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου, κατακρίνει τον «αχαλίνωτο καπιταλισμό» των τελευταίων δεκαετιών και υποστηρίζει ότι η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής απαιτεί δραστικές μεταβολές θεμελιωδών θεσμών της κοινωνίας. 

-Έχετε γράψει στο παρελθόν ότι εξακολουθούμε να ζούμε στην εποχή των εθνών-κρατών.Θεωρείτε ότι αυτό ακόμη ισχύει; 
«Ναι, βρισκόμαστε ακόμη στην εποχή των εθνών-κρατών, με την εξαίρεση μιας αυτοκρατορίας, των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, οι οποίες εκπροσωπούν μια παλαιότερη μορφή πολιτικής οργάνωσης. Βέβαια, όταν κάνω λόγο για “εποχή των εθνών-κρατών” μιλώ με πολιτική ορολογία. Οικονομικά μιλώντας, για παράδειγμα, βρισκόμαστε πλέον ενώπιον ενός παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος (με την εξαίρεση της Κίνας) το οποίο ενσωματώνει πολλά διεθνικά στοιχεία, των μεγάλων διεθνικών επιχειρήσεων συμπεριλαμβανομένων. Η οικονομική εξουσία των περισσότερων εθνών-κρατών έχει όντως περιοριστεί, σε άλλους χώρους ωστόσο αυξάνουν την ένταση των ρυθμιστικών τους παρεμβάσεων. Τα οικογενειακά ζητήματα και η σεξουαλικότητα έχουν καταστεί αντικείμενο λεπτομερών νομοθετικών ρυθμίσεων: οι άνδρες τιμωρούνται όταν βιαιοπραγούν επί των συζύγων και των παιδιών τους, οι ομοφυλόφιλοι μπορούν να συνάπτουν γάμους μεταξύ τους. Τα έθνη-κράτη διατηρούν ακόμη λοιπόν τα πολύ πυκνά δίκτυα υποδομών τα οποία τους επιτρέπουν να ασκούν ρυθμιστικό ρόλο». 

-Στον δεύτερο τόμο του έργου σας «Οι πηγές της κοινωνικής εξουσίας» αναλύσατε την ανάδυση των τάξεων και των εθνών-κρατών ως ειδοποιό χαρακτηριστικό της περιόδου 1789-1914.Ποια αντίστοιχη εξέλιξη θα υπογραμμίζατε για τη μετέπειτα περίοδο; 
«Η ιστορία του 20ού αιώνα ορίζεται από ένα μεγάλο χάσμα στο μέσον του σχεδόν, την περίοδο 1914-1945, η οποία αποτελεί αποκορύφωμα των τάσεων της προηγούμενης. Εχουμε μαζικούς πολέμους και επαναστάσεις, οι τελευταίες μάλιστα δεν γίνονται στις χώρες όπου ανέμενε ο Μαρξ και έχουν μερικώς μόνο προλεταριακό ή αγροτικό χαρακτήρα. Αντίθετα, είναι βαθύτατα επηρεασμένες από τους πολέμους μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, σε βαθμό ώστε αυτοί ακριβώς να αποτελούν την κορύφωση των ταξικών συγκρούσεων. Οι νικητές των πολέμων του 20ού αιώνα κατορθώνουν να τις αποφύγουν, τα κομμουνιστικά καθεστώτα τελικά καταρρέουν υπό το βάρος των αντιφάσεών τους και ο παγκόσμιος χάρτης περιλαμβάνει πλέον μία μόνο αυτοκρατορία και έναν τεράστιο αριθμό εθνών-κρατών, καθώς οι αποικιακές αυτοκρατορίες είχαν ήδη εξαφανιστεί από το προσκήνιο της ιστορίας. Διακρίνεται ένα μείζον χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου το οποίο μόλις τώρα αρχίζει να κλείνει με την ανάδυση ορισμένων χωρών του πρώην Τρίτου Κόσμου. Η τομή λοιπόν στο μέσον του 20ού αιώνα και εν συνεχεία η χρυσή εποχή του καπιταλισμού και του έθνους-κράτους, η οποία ως την οικονομική κρίση έμοιαζε να αποκτά όλο και πιο παγκόσμιο χαρακτήρα με την ανάπτυξη διαρκώς περισσοτέρων κρατών, αποτελούν το κύριο αφήγημα των καιρών μας». 

-Γεγονότα της τάξης μεγέθους στην οποία μόλις αναφερθήκατε, της οικονομικής κρίσης δηλαδή, αποτελούν ιστορικές καμπές ή αναλαμπές της στιγμής; 
«Τα περισσότερα είναι αναλαμπές της στιγμής, θα έλεγα». 

-Ευθεία απάντηση... 
«Κοιτάξτε, στον 20ό και στον 21ο αιώνα βιώσαμε μέχρι στιγμής τέσσερις κρίσεις: δύο Παγκοσμίους Πολέμους, την Κρίση του 1929 και τη σημερινή Μεγάλη Υφεση- πέντε, αν συνυπολογίσουμε και την επαπειλούμενη κλιματική αλλαγή. Η ειδοποιός διαφορά των πολέμων του 20ού αιώνα είναι η βαθύτατη επίδραση της τεχνολογίας της Βιομηχανικής Επανάστασης και της εμφάνισης του έθνους, με αποτέλεσμα την έλευση του ολοκληρωτικού πολέμου, αποκορύφωμα του οποίου μπορεί να νοηθούν τα πυρηνικά όπλα. 
Καθώς οι άνθρωποι είναι ορθολογικά όντα ελπίζουμε ότι δεν θα υπάρξουν πλέον μείζονες πολεμικές συγκρούσεις- αν και με τον άνθρωπο ποτέ δεν μπορείς να είσαι σίγουρος! Οι περισσότερες από τις προαναφερθείσες κρίσεις δεν βρήκαν την αρμόζουσα λύση: οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι δεν αποφεύχθηκαν, η έξοδος από την Κρίση του 1929 υπήρξε καθυστερημένη και δεν βλέπω την τωρινή να αντιμετωπίζεται με επαρκή τρόπο. Τόσο εκείνη του 1929 όσο και η σημερινή αποτελούν προφανώς κανονικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού, αν και διαλείποντα φαινόμενα. Εννοώ ότι σε αυτές τις περιπτώσεις από καιρό σε καιρό εμφανίζονται μακροδιαδικασίες του συστήματος που επιδεινώνουν κατά πολύ το μέγεθος αυτού που θα ήταν μια ελάσσων κρίση: έτσι και με τη σημερινή, η τεράστια ανάπτυξη του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου διογκώνει υπέρμετρα αυτό που θα ήταν μια συνηθισμένη ύφεση». 

-Αν ο καπιταλισμός δεν ασθενεί τελικά,τι θα λέγατε για την ιδεολογία που επεδίωξε τη μεταρρύθμισή του,τον σοσιαλισμό και τη σοσιαλδημοκρατία; 
«Όχι μόνο ο καπιταλισμός χαίρει άκρας υγείας αλλά και η καπιταλιστική τάξη είναι ακμαιότατη, θα έλεγα! Η σοσιαλδημοκρατία και ο σοσιαλισμός έχουν χάσει την ορμή τους, επομένως τη στιγμή που μιλάμε δεν υπάρχει βιώσιμη εναλλακτική λύση ούτε και πολιτική πίεση για να προωθηθούν πολιτικές μεταρρυθμίσεις αυτού του χαρακτήρα. Έχουμε λοιπόν σήμερα έναν αχαλίνωτο καπιταλισμό με ανεπιθύμητα χαρακτηριστικά, ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα θα προξενήσει περαιτέρω κρίσεις. Δείτε την περίπτωση της κλιματικής αλλαγής. Απαιτεί μια λύση που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με εντατική διεθνή συνεργασία, η συνεργασία όμως αυτή με τη σειρά της θα όφειλε να πλήξει τρία πρόσφατα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της οικονομικής ζωής: την ισχύ του καπιταλιστικού κινήτρου του κέρδους, την επιδίωξη της οικονομικής ανάπτυξης των εθνών-κρατών σε βάρος οποιουδήποτε άλλου στοιχείου και τη μαζική κατανάλωση εκ μέρους των πολιτών τους, κάτι που αποτελεί, όπως γνωρίζετε, το μεγάλο θετικό αφήγημα των τελευταίων δεκαετιών μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όλα τα παραπάνω θα πρέπει κατά κάποιον τρόπο να συγκρατηθούν: περιορισμός εκπομπών ρύπων, στον οποίο αντιδρά η βιομηχανία, μορφές ανάπτυξης συμβατές με τη μείωση των ρύπων, στις οποίες αντιτίθενται έθνη-κράτη και πολιτικές ηγεσίες, μείωση αλόγιστης σπατάλης ενέργειας που αφορά τους καταναλωτές. Επομένως, η λύση για την κλιματική αλλαγή θα σήμαινε την “επίθεση” σε τρεις θεμελιώδεις θεσμούς της κοινωνίας μας: στον καπιταλισμό, στο έθνος-κράτος και στην ιδιότητα του πολίτη στην οικονομική της διάσταση». 

-Οκτώ χρόνια μετά τη συγγραφή του ομώνυμου βιβλίου με το οποίο είχατε χαρακτηρίσει τις Ηνωμένες Πολιτείες «αυτοκρατορία χωρίς συνοχή» εξακολουθείτε να ασπάζεστε τον όρο; 
«Νομίζω ότι ο συγκεκριμένος χαρακτηρισμός εξακολουθεί να είναι δικαιολογημένος, παρά το γεγονός ότι τελικά κατόρθωσαν να βρουν ένα μήνυμα ώστε να επιβάλουν την ειρήνη στο Ιράκ. Εχω την αίσθηση όμως ότι η κοινή γνώμη των ΗΠΑ δεν αντιλαμβάνεται πως η πολιτική τους κατά των ισλαμικών χωρών, η στήριξη του Ισραήλ και οι εισβολές σε κράτη, η ουσία της πολιτικής τους δηλαδή, προάγει την τρομοκρατία. Προφανώς, τρομοκρατία θα υφίστατο έτσι κι αλλιώς, εξαιτίας των εγγενών προβλημάτων της Μέσης Ανατολής, η τρομοκρατία όμως κατά της Δύσης είναι ουσιαστικά αποτέλεσμα της δικής μας πολιτικής. Αν και κάποιοι στην Ουάσιγκτον φαίνεται να το αντιλαμβάνονται θεωρητικά, πρακτικά κανείς δεν αναγνωρίζει το ενδεχόμενο ότι ίσως οι περιοχές αυτές θα βρίσκονταν σε καλύτερη μοίρα χωρίς τις παρεμβάσεις μας. Ηδη βλέπουμε αυτές τις ημέρες στην Τυνησία και στην Αίγυπτο ότι, αν αφήσει κανείς τους πολίτες να χειριστούν μόνοι τις υποθέσεις τους, τα αποτελέσματα δεν είναι καθόλου άσχημα! Η επίδειξη ισχύος και οι απειλές, πρακτική προφανώς αντιπαραγωγική, εξακολουθούν να εφαρμόζονται όμως, κατά του Ιράν αυτή τη φορά». 

-Στις «Πηγές της κοινωνικής εξουσίας» παρατηρείτε ότι η ισορροπία μεταξύ των τεσσάρων βασικών εξουσιών (πολιτικής,ιδεολογικής, οικονομικής,στρατιωτικής) αλλάζει κατά εποχές.Διακρίνετε τέτοιες μεταβολές τις τελευταίες δεκαετίες; 
«Παρατηρούμε οπωσδήποτε την παρακμή της στρατιωτικής εξουσίας και μια μεγάλη μεταβολή στο εσωτερικό της οικονομικής: υπάρχει μια κυρίαρχη ηγεμονική τάξη με μικρότερη από ό,τι στο παρελθόν αμφισβήτηση από τα κάτω. Η εδραίωση και η κανονικοποίηση του έθνους-κράτους στη Δύση, όπως εκφράστηκε με την καθιέρωση του κοινωνικού κράτους από σοσιαλδημοκρατικά/ φιλελεύθερα/ χριστιανοδημοκρατικά κόμματα, έφτασε στο απόγειό της τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 για να σταματήσει έπειτα απότομα. Βρισκόμαστε λοιπόν στο σημείο όπου περιμένουμε άλλη μία ταλάντευση προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Το κύριο αφήγημα των τελευταίων δεκαετιών πάντως στη Δύση είναι η ενδυνάμωση του καπιταλισμού». 

-Ποιος ευθύνεται για το Ιράκ; Είναι μόνο θέμα του Μπους και των Ρεπουμπλικανών ή αποτέλεσμα της λογικής της αμερικανικής πολιτικής ηγεσίας; Ο Μαν είναι σαφής.Η επιθυμία επέμβασης είναι συστημική. 
«Νομίζω ότι ισχύουν και τα δύο. Υπήρχε μια συστημική επιθυμία επέμβασης με διττό στόχο,τη διατήρηση της παροχής σε πετρέλαιο και τη διατήρηση του κράτους του Ισραήλ,υπήρξε όμως και η κλιμάκωση της διακυβέρνησης Μπους.Θα έλεγα ότι δύσκολα δεν θα είχαμε την επέμβαση στο Αφγανιστάν με οποιαδήποτε κυβέρνηση,το Ιράκ όμως ήταν ένα ολότελα διαφορετικό ζήτημα.Βλέπετε πώς οι πολιτικές αυτές κατά κάποιον τρόπο έχουν παγιδεύσει και τον Ομπάμα.Στις ρητορικές του επιθέσεις κατά των Ρεπουμπλικανών εξαναγκαζόταν να δηλώσει ότι όταν ολοκληρωθεί η αποστολή στο Ιράκ θα ενταθεί η προσπάθεια στο Αφγανιστάν. Εκλογικός οπορτουνισμός στον οποίο παγιδεύτηκε,με αποτέλεσμα να μην έχει υπάρξει ιδιαίτερη διαφοροποίηση από την εποχή του Μπους». 

Το επιχειρηματικό χρήμα διαφθείρει τη δημοκρατία 
Ο καπιταλισμός χαίρει άκρας υγείας, κατά τον Μαν.Η σοσιαλδημοκρατία και ο σοσιαλισμός έχουν χάσει την ορμή τους.Μήπως υπάρχει φόβος και για παραμερισμό των δημοκρατικών ιδεολογιών; Ο Μαν το είχε επισημάνει στο παρελθόν.Επανέρχεται με μεγαλύτερη σαφήνεια: 
"Το φοβάμαι και είναι κάτι που ήδη μπορεί να διακρίνει κανείς σαφώς στις Ηνωμένες Πολιτείες.Προϋπόθεση της δημοκρατίας αποτελεί ο πλουραλισμός και για μένα ο πυρήνας του είναι ο διαχωρισμός της πολιτικής από την οικονομική και τη στρατιωτική εξουσία.Στις ΗΠΑ η διαδικασία αυτή έχει διαφθαρεί από το επιχειρηματικό χρήμα.Θα γνωρίζετε ότι πρόσφατα η παραπάνω τάση νομιμοποιήθηκε από το Συνταγματικό Δικαστήριο,το οποίο αποφάσισε ότι τα νομικά πρόσωπα έχουν τα ίδια ακριβώς δικαιώματα με τα φυσικά,παρά την τεράστια διαφορά ισχύος μεταξύ τους.Υπάρχει μια γενικότερη ροπή των σύγχρονων κοινωνιών προς διεφθαρμένες μορφές δημοκρατίας,με την Ιταλία του Μπερλουσκόνι να αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα,ωστόσο η περίπτωση των ΗΠΑ είναι ακόμη σοβαρότερη». 

Η δύναμη του Facebook
-Οι εξεγέρσεις της Τυνησίας και της Αιγύπτου ονομάστηκαν από κάποιους «επαναστάσεις του Facebook».Μεταβάλλουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το τοπίο των ιδεολογικών κινημάτων; 
«Η εξέλιξη αυτή καθαυτή είναι σημαντική.Την τελευταία δεκαετία κάποια κινήματα που από διεθνή έχουν μετατραπεί σε δι-εθνικά χρησιμοποίησαν ευρέως το Διαδίκτυο.Πρόκειται για τα κινήματα που οργανώνουν διαμαρτυρίες στις συνόδους των G7 ή των G12 και βρίσκονται σε διαρκή κυβερνοπόλεμο με τις δυνάμεις ασφαλείας.Σε περίπτωση αυταρχικών καθεστώτων,ωστόσο,όπου η πολιτική οργάνωση είναι πολύ διαφορετική, θεωρώ ότι το Διαδίκτυο προσφέρει τρόπους κινητοποίησης,ιδιαίτερα των νεότερων ηλικιακά τμημάτων,στα οποία είναι και πιο διαδεδομένο.Η αδυναμία των διαδικτυακών κοινωνικών δικτύων φυσικά είναι ακριβώς η αποκέντρωσή τους: κινητοποιούν τις μάζες ώστε να βγουν στους δρόμους,δεν μπορούν όμως να προσφέρουν και εναλλακτικές καθεστωτικές λύσεις.Η κρίση που προξενεί η μαζική κινητοποίηση αναζητεί ακόμη την επίλυσή της».

Δημοσιεύθηκε στην εφημερια ΤΟ ΒΗΜΑ 13/02/2011

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου