...

...

Δευτέρα 21 Φεβρουαρίου 2011

Μισέλ Φουκώ: «Μη μου λέτε να μείνω ίδιος κι απαράλλαχτος»

Γράφει ο Δημήτρης Παπανικολάου

Michel Foucault
Είκοσι πέντε χρόνια μετά τον θάνατο του Μισέλ Φουκώ, το έργο του Γάλλου διανοούμενου που σημάδεψε τις ανθρωπιστικές επιστήμες μοιάζει να είναι πιο επίκαιρο από ποτέ.
«Μη με ρωτάτε ποιος είμαι και μη μου λέτε να μείνω ίδιος κι απαράλλαχτος· αφήστε τα κάτι τέτοια για τους γραφειοκράτες μας και την αστυνομία, που θα ελέγξουν αν τα χαρτιά μας είναι εντάξει. Εμείς όμως, τουλάχιστον όταν γράφουμε, ας αδιαφορήσουμε για την ηθικολογία τους».
Η φράση, από το τέλος της εισαγωγής στην Αρχαιολογία της Γνώσης (1968) του Μισέλ Φουκώ, κάνει κάθε βιογραφία αυτού, ενός από τους σημαντικότερους διανοητές του 20ού αιώνα, να μοιάζει λιγάκι σαν βίαιη πράξη. Ο ίδιος ο Φουκώ δεν είχε άλλωστε υποστηρίξει ότι η διάθεσή μας να βλέπουμε ένα ενιαίο πρόσωπο πίσω από ένα ολοκληρωμένο έργο, είναι ουσιαστικά μια καταστατική πράξη λογοκρισίας; Από το δίλημμα αυτό ξεκινούν και οι τρεις βιογραφίες του Φουκώ που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα- γραμμένες από έναν Γάλλο, έναν Βρετανό και έναν Αμερικανό. Τόσο η γαλλική βιογραφία από τον Ντιντιέ Εριμπόν που μόλις μεταφράστηκε στα ελληνικά, είκοσι χρόνια μετά την πρώτη της έκδοση, όσο και οι (αμετάφραστες ακόμα) αγγλικές των Ντέιβιντ Μέισι και Τζιμ Μίλερ, μπορεί να ιδωθούν από μερικούς ως προσπάθειες κανονικοποίη- σης ενός πολύπλοκου έργου που αντιστρατεύεται, στη βάση του, τέτοιες κινήσεις.
Το πράγμα όμως μπορεί κανείς να το δει κι αλλιώς: ο Φουκώ, προς το τέλος της ζωής του, αναπτύσσει μια άποψη για την υποκειμενικότητα και την έννοια του «εαυτού» που ξαναφέρνει το δρων υποκείμενο και τις στρατηγικές του στο κέντρο της ιστορικής εξέλιξης. Από αυτή την άποψη, είναι πολύ ενδιαφέρον να δει κανείς πώς εξελίσσεται η ίδια η ζωή του Γάλλου φιλοσόφου, ιδιαίτερα μετά τον Μάη του ΄68, όταν αυτός γυρίζει στη Γαλλία και γίνεται ένας από τους πιο δημοφιλείς, πλέον ριζοσπαστικούς και ακραία στρατευμένους διανοούμενους της χώρας, με παγκόσμια εμβέλεια.

Η βιογραφία του Εριμπόν, η πιο «προσεκτική» αν και μάλλον η πιο βαρετή από όσες έχουν εκδοθεί έως σήμερα, αποκτά το μεγαλύτερο ενδιαφέρον της από το σημείο όπου ο σαραντάρης Φουκώ γυρίζει στη Γαλλία έπειτα από μια δεκαετία ως μορφωτικός ακόλουθος και λέκτορας στη Σουηδία, την Πολωνία και την Τυνησία. Το βιβλίο του Οι λέξεις και τα πράγματα (1966) έχει γίνει ήδη τεράστιο μπεστ σέλερ. Σε αυτό ο Φουκώ υποστηρίζει ότι διαφορετικά συστήματα ορίζουν τι θεωρείται αληθές και επιστημονικά σωστό και τι όχι, σε κάθε εποχή· και η ιδέα της ανθρώπινης συνείδησης, λέει, ακόμα και αυτή είναι έννοια ιστορικά προσδιορισμένη, ενώ παράλληλα διακηρύσσει ότι «σήμερα το “εγώ” έχει διαλυθεί... είμαστε πλέον στη φάση του “υφίσταται”». Σε ένα Παρίσι όπου ο στρουκτουραλισμός είναι η τελευταία λέξη της διανοητικής μόδας στα ΄60s, το επιχείρημα είναι καταδικασμένο να επιτύχει.
Ο Μάης του ΄68 θα τροφοδοτήσει άλλωστε ξαφνικά με ένα καινούργιο κοινό και το πρώτο βιβλίο (διατριβή) του Φουκώ που είχε περάσει στα ψιλά, την Ιστορία της Τρέλας (1961). Το βιβλίο δείχνει πως προσδιορίζεται και παραμερίζεται (κλινικοποιείται) η ψυχική ασθένεια από τον 16ο αιώνα και μετά. 
Όμως μετά το 1968 διαβάζεται ουσιαστικά ως μια κραυγή εναντίον των σύγχρονων συστημάτων περιορισμού, κάθειρξης, «κανονικότητας» και καταναγκασμού. 
Για τα επόμενα 15 χρόνια ο διανοητής Φουκώ γίνεται ο πλέον ευαίσθητος δέκτης μηνυμάτων της εποχής του: Θα γίνει ο πρώτος πρόεδρος του Τμήματος Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Vincennes, που δημιουργήθηκε ως αίτημα του Μάη του ΄68, θα βρεθεί μαζί με τους φοιτητές στις μάχες εναντίον αστυνομικών που θα ξεκινήσουν πριν ακόμα αρχίσουν τα μαθήματα στο καινούργιο πανεπιστήμιο, θα πρωτοστατήσει, μαζί με τον ακτιβιστή σύντροφό του Ντανιέλ Ντεφέρ, στη δημιουργία της GΙΡ (Ομάδα Πληροφόρησης για τις Φυλακές), θα συμμετάσχει στην ομάδα διανοουμένων που θα σχεδιάσουν την εφημερίδα Liberation, θα υπογράψει εκατοντάδες διαμαρτυρίες, θα συλληφθεί δεκάδες φορές σε διαδηλώσεις για τα δικαιώματα των μεταναστών, των κρατουμένων, των μειονοτήτων. Θα φτάσει μέχρι την Ισπανία του Φράνκο, επικεφαλής ομάδας διανοουμένων που αιτούνται την απονομή χάριτος σε πολιτικούς κρατουμένους. (Σε αυτό το ταξίδι είναι μαζί του ο Κώστας Γαβράς και ο Υβ Μοντάν). 
Παράλληλα με την ακτιβιστική δράση, η οποία πάντοτε συνοδεύεται από μια τεράστια παραγωγή «στρατευμένων» και μη κειμένων - φυλλάδια, συνεντεύξεις, άρθρα, χρονογραφήματα, κριτικές- ο Φουκώ θα δίνει κάθε χρόνο από το 1970 μια καινούργια σειρά διαλέξεων στο ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της Γαλλίας, το College de France, και θα γράψει βιβλία εντυπωσιακής απήχησης. Η αρχαιολογία της γνώσης , Επιτήρηση και τιμωρία:η Γέννηση της φυλακής (1975) και η Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1976/1984) προχωρούν με συνέπεια ένα φιλοσοφικό/κριτικό πρόγραμμα που αποδομεί την ουσιοκρατική και «ανθρωπιστική» σταθερά των θεωρητικών επιστημών· φέρουν όμως καίρια και τη σφραγίδα της σχέσης αυτού του κριτικού προγράμματος με τη σύγχρονή του ιστορική πραγματικότητα. Η σκέψη του Φουκώ εξελίσσεται μαζί με τη δράση του- και βεβαίως την εποχή της. 
Μια ματιά στο εξώφυλλο της ελληνικής έκδοσης της βιογραφίας του Φουκώ αρκεί για να καταλάβει κανείς και έναν άλλο λόγο που φέρνει σήμερα αναγνωστικό κοινό και εκδότες στο έργο του Γάλλου διανοητή. Στο ελληνικό εξώφυλλο μια «πειραγμένη» φωτογραφία του Φουκώ έχει μεταμορφωθεί σε γκράφιτι με στένσιλ- αναφορά στη σύγχρονη νεανική κουλτούρα αμφισβήτησης και διεκδίκησης. 
Ο μαχητικός, ο «κινηματικός» Φουκώ έρχεται δυναμικά στο προσκήνιο σήμερα. Ένας από τους λόγους που συμβαίνει αυτό, είναι και το ενδιαφέρον του για την εξίσωση «το προσωπικό είναι πολιτικό». Η πρόσφατη ελληνική έκδοση Το μάτι της εξουσίας (Εκδ. Βάνιας), που συγκεντρώνει συνεντεύξεις του σε πολύ καλή μετάφραση και επιμέλεια του Τάσου Μπέτζελου, δείχνει πώς ανέπτυξε αυτή τη συλλογιστική σε βάθος χρόνου, στις δεκαετίες του ΄70 και του ΄80. Για τον Φουκώ, σχέσεις εξουσίας διέπουν την ανθρώπινη ζωή. Το υποκείμενο δρα εντός των συστημάτων εξουσίας, αλλά μπορεί να διαπραγματεύεται μαζί τους, να τα αποσυντονίζει και να τους αντιτίθεται. Ακριβώς επειδή η θέση του ανθρώπου στον κόσμο είναι τόσο προσδιορισμένη από τις δομές εξουσίας και κυριαρχίας στις οποίες υπόκειται, ακριβώς γι΄ αυτό η προσπάθειά του να αποκτήσει συναίσθηση και να ορίσει το σώμα και τον εαυτό του έχει μια ριζοσπαστική δυναμική. Η «επιμέλεια εαυτού», καθώς σημαίνει συνειδητοποίηση της θέσης του καθενός και των άλλων, μπορεί να γίνει μοναδική πρακτική ελευθερίας. Σε συλλογικό επίπεδο, η πρακτική αυτή γυρεύει πλέον να εκφραστεί μέσα από «τη διάσταση πολιτικής επινοητικότητας, πολιτικής δημιουργίας και πολιτικού πειραματισμού» που έχουν μόνο «τα πολυάριθμα κινήματα». Πρόκειται για μια διαδικασία, συμπληρώνει, που μάλλον δεν μπορούν να καταλάβουν «οι συμβατικές και γηρασμένες παραδοσιακές πολιτικές οργανώσεις». Μίλησε κανείς για επικαιρότητα;

Δημοσιεύθηκε στα ΝΕΑ 04/07/2009

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου