Το τέλος της έκπληξης

ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ

ΤΟ ΑΚΟΛΟΥΘΟ κείμενο του Ουμπέρτο Εκο γράφτηκε από τον ιταλό σημειολόγο με αφορμή το Φεστιβάλ «Σκηνές της Ευρώπης», που έγινε στη γαλλική πόλη Reims από τις 3 ώς τις 19 Δεκεμβρίου 2009.

Οι ιστορικοί του Μεσαίωνα μας λένε ότι, εκείνη την εποχή, για τον κάτοικο ενός χωριού υπήρχε η πιθανότητα να μην πάει ποτέ στη διάρκεια της ζωής του στο χωριό ή στην πόλη που απείχε δέκα χιλιόμετρα, αλλά υπήρχαν ορισμένες πιθανότητες να επισκεφθεί ως προσκυνητής τον Άγιο Ιάκωβο της Κομποστέλα ή την Ιερουσαλήμ.

Σίγουρα επομένως γνώριζε τα ξυλόγλυπτα και τα υαλογραφήματα της εκκλησίας του, αλλά τι θα είχε δει και καταλάβει από τα οικοδομήματα που συναντούσε στη διάρκεια του προσκυνήματός του; 

Μέχρι τον εικοστό αιώνα, η γνώση που είχαν οι άνθρωποι για την τέχνη άλλων χωρών και πολιτισμών ήταν πολύ περιορισμένη. Πόσα έργα τέχνης του πολιτισμού του έβλεπε ένας γάλλος πολίτης μέχρι τον 19ο αιώνα; Η πρόσβαση στις ιδιωτικές συλλογές ή ακόμη και στα μουσεία ήταν δυνατή μόνο για μιαν ελίτ και σε κάθε περίπτωση για μιαν ελίτ των πόλεων. Μέχρι την επινόηση της φωτογραφίας, για να γνωρίσουν πώς ήταν ένα έργο τέχνης, που ήταν ας πούμε στη Φλωρεντία, προσέφευγαν σε γκραβούρες - σε εκείνα τα θαυμάσια βιβλία του Λακρουά στα οποία οι Παναγίες κάθε αιώνα (είτε ήταν βυζαντινές είτε αναγεννησιακές) είχαν την όψη των κοριτσιών που γέμιζαν τα ιστορικά αφηγήματα της ρομαντικής εποχής! 

Ας θυμηθούμε ότι μία από τις ετυμολογίες του kitsch -οι υποθέσεις είναι βέβαια πολλές- είναι το sketch, το σκίτσο, το μικρό και βιαστικό σχέδιο. Οι άγγλοι ευγενείς, στη διάρκεια του μεγάλου ταξιδιού τους στην Ιταλία, για να διατηρήσουν την ανάμνηση των μνημείων και των πινακοθηκών που επισκέπτονταν, ζητούσαν από τους καλλιτέχνες του δρόμου να τους φτιάξουν ακριβώς ένα σκίτσο, συχνά πολύ βιαστικό, του έργου που είδαν για μία μόνον φορά. Ετσι, ακόμα και η ανάμνηση της άμεσης καλλιτεχνικής εμπειρίας μεσολαβούνταν από ανακριβείς αναπαραστάσεις. Και δεν μπορούμε να πούμε ότι, ακόμη και με την επινόηση της φωτογραφίας, τα πράγματα βελτιώθηκαν πολύ· αρκεί να κοιτάξουμε κάποιο γνωστό βιβλίο ιστορίας της τέχνης του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα, όσο δηλαδή δεν είχαν γίνει δυνατές οι έγχρωμες αναπαραγωγές. 

Αυτό που συνέβαινε με τις οπτικές τέχνες συνέβαινε και με τον κόσμο του θεάματος. Είναι γνωστή εκείνη η θαυμάσια νουβέλα του Μπόρχες στην οποία ο Αβερόης, ο οποίος μάταια προσπαθεί να μεταφράσει από τον Αριστοτέλη τους όρους «τραγωδία» και «κωμωδία» (επειδή αυτές οι μορφές τέχνης δεν υπήρχαν στη μουσουλμανική κουλτούρα), ακούει να αφηγούνται ένα παράξενο γεγονός που ένας ταξιδιώτης παρακολούθησε στην Κίνα, με πρόσωπα τα οποία πάνω σε μιαν εξέδρα, μασκαρεμένα και μεταμφιεσμένα σαν πρόσωπα άλλων εποχών, συμπεριφέρονταν με τρόπο ακατανόητο. Του αφηγούνταν τι είναι το θέατρο, αλλά αυτός δεν καταλάβαινε περί τίνος επρόκειτο. 

Στον σύγχρονο κόσμο η κατάσταση έχει αλλάξει ριζικά. Πρώτα απ' όλα οι άνθρωποι ταξιδεύουν, ακόμη και υπερβολικά, με τίμημα να βλέπουν παντού τον ίδιο τρόπο, ξενοδοχεία, υπεραγορές και αεροδρόμια, το ένα όμοιο με το άλλο, στη Σινγκαπούρη όπως στη Βαρκελώνη, και πολλά έχουν λεχθεί για την κατάρα των «μη τόπων». Σε κάθε περίπτωση, όμως, κάτι βλέπουν οι άνθρωποι και υπάρχει μάλιστα η δυνατότητα ένας Γάλλος να έχει δει τις πυραμίδες ή το Empire State Building αλλά όχι την ταπισερί του Μπαγέ (περίπου όπως συνέβαινε και με τον χωρικό του Μεσαίωνα). Το μουσείο, το οποίο στο παρελθόν προοριζόταν για καλλιεργημένα πρόσωπα, σήμερα είναι ο προορισμός συνεχών ροών επισκεπτών κάθε κοινωνικού στρώματος. Ισως πολλοί κοιτούν αλλά δεν βλέπουν. Σε κάθε περίπτωση όμως αποκτούν πληροφορίες για την τέχνη διαφορετικών πολιτισμών. Εξάλλου, τα μουσεία ταξιδεύουν, τα έργα τέχνης μετακινούνται. Οργανώνονται μεγάλες εκθέσεις για εξωτικούς πολιτισμούς, από την Αίγυπτο των Φαραώ μέχρι τους Σκύθες, το παιχνίδι των αμοιβαίων δανεισμών έργων τέχνης γίνεται ιλιγγιώδες και μερικές φορές επικίνδυνο. Το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για τα θεάματα και σίγουρα ένας κάτοικος ακόμη και μιας μικρής πόλης έχει περισσότερες πιθανότητες να δει ένα θέαμα του Berliner Ensemble ή του ιαπωνικού θεάτρου Νο από όσες είχαν οι γονείς του (...) 

Το ότι αυτό προκαλεί μια διεθνοποίηση του γούστου αποδεικνύεται από την εντυπωσιακή εμπειρία όσων έρχονται σε επαφή με τον κινεζικό καλλιτεχνικό κόσμο. Καθώς βγήκαν πρόσφατα από μια κατάσταση σχεδόν απόλυτης απομόνωσης, οι κινέζοι καλλιτέχνες παράγουν έργα που δύσκολα μπορούν να διακριθούν από εκείνα που εκτίθενται στη Νέα Υόρκη ή το Παρίσι. Θα προχωρήσουμε προς ένα γενικευμένο γούστο, με βάση το οποίο ένα κινεζικό λαϊκό έργο τέχνης δεν θα μπορεί να διακριθεί από ένα αμερικανικό; Ή θα αναδυθούν μορφές κρεολοποίησης, με βάση τις οποίες διαφορετικοί πολιτισμοί θα παράγουν διαφορετικές ερμηνείες της ίδιας τεχνοτροπίας ή του ίδιου καλλιτεχνικού προγράμματος; 

Σίγουρα, το γούστο μας θα σημαδευτεί από το γεγονός ότι δεν φαίνεται πλέον δυνατό να νιώσουμε έκπληξη (και αδυναμία κατανόησης) μπροστά στο άγνωστο. Στον κόσμο του αύριο, το άγνωστο, αν θα υπάρχει ακόμα, θα βρίσκεται μόνον πέρα από τα άστρα. Αυτή η απουσία έκπληξης (και απόρριψης) θα συμβάλει σε μια μεγαλύτερη κατανόηση μεταξύ των πολιτισμών ή σε μιαν απώλεια ταυτότητας; 

Δεν πρέπει να αποφύγουμε την πρόκληση: καλύτερα να εντατικοποιήσουμε τις ανταλλαγές, τις διασταυρώσεις, τις επιμιξίες. Στη βοτανική τα μπολιάσματα ευνοούν τις καλλιέργειες. Γιατί όχι και στον κόσμο της τέχνης;

Δημοσιεύθηκε στην ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ στο ένθετο ΕΠ7Α 23/01/2011